Τις τελευταίες δεκαετίες η εκπαίδευση για την ειρήνη (peace education) έχει γίνει όλο και πιο δημοφιλής και σταδιακά αποδεκτή ως βασική διάσταση των δημοκρατικών και προοδευτικών κοινωνιών. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει τόσο επίσημες, όσο και ανεπίσημες κατευθυντήριες οδηγίες, με στόχο την προαγωγή της επιθυμίας των ανθρώπων για ειρηνική συνύπαρξη, την παροχή εργαλείων για την αποκλιμάκωση, επίλυση και πρόληψη των συγκρούσεων και την προώθηση δεξιοτήτων κριτικής αξιολόγησης σχετικά με τις δομές, τους πολιτισμούς και τα πλαίσια που δημιουργούν και διαιωνίζουν τη βία (Synott & Harris, 2002; Velez & Gerstein, 2021). Επίσης, στοχεύει στην επίτευξη αξιών όπως η ελευθερία, η ισότητα και η δικαιοσύνη, και στον μετασχηματισμό των κοινωνιών (Ardizzone, 2001; UNESCO, 1995).
Ο τομέας της εκπαίδευσης για την ειρήνη βασίζεται σε διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις, περιλαμβάνοντας την ανάπτυξη δεξιοτήτων, την αλλαγή νοοτροπίας, την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την κατανόηση της βίαιης συμπεριφοράς και την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης (Bar-Tal, 1999; Harris, 2002; Kester, 2008; Salomon, 2002). Προγράμματα εκπαίδευσης για την ειρήνη με διαφορετικούς στόχους και προσανατολισμούς έχουν εφαρμοστεί επιτυχώς σε μετασυγκρουσιακές κοινωνίες, προάγοντας έτσι συνεργασία, αρμονία και συμφιλίωση (Biton & Salomon, 2006; Clarke-Habibi, 2018; Rubagiza et al., 2016).
Παρ’ όλα αυτά, έχει υποστηριχθεί ότι ο λόγος για τον οποίο η επίτευξη της ειρήνης θεωρείται τόσο δύσκολο έργο, είναι η συνεχής πολεμική εκπαίδευση (war education) από την αρχή της ανθρωπότητας (Firer, 2002). Μέχρι πρόσφατα οι περισσότερες προσεγγίσεις στην εκπαίδευση επικεντρώνονταν στις συγκρούσεις, τη βία και τον πόλεμο (Danesh, 2006). Για παράδειγμα, τα παιδιά μαθαίνουν ότι η ζωή εξαρτάται από τον ανταγωνισμό και την επιβίωση, με κύριο σκοπό την ασφάλεια και την επιτυχία σε έναν επικίνδυνο και συγκρουσιακό κόσμο. Στα σχολεία, τα εγχειρίδια ιστορίας εξακολουθούν να αναδεικνύουν συγκρούσεις, αντιπαλότητες, πολέμους, κατακτήσεις και ήττες με κύριους πρωταγωνιστές τους άνδρες. Σε αντίθεση, οι έννοιες όπως η αλληλεξάρτηση, η συνύπαρξη και η συνεργασία λαμβάνουν λιγότερη αξία και προσοχή. Συνολικά, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι τα παιδιά συχνά αισθάνονται πιο εξοικειωμένα με θέματα όπως η σύγκρουση, η βία και ο ανταγωνισμός, σε σύγκριση με εκείνα της συνεργασίας, της αρμονίας και της ειρήνης (Danesh, 2006).
Στο παρελθόν υποστηρίχθηκε ότι σε διαιρεμένες κοινωνίες όπως η Κύπρος, η εκπαίδευση είναι ένα σημαντικό εργαλείο μέσω του οποίου οι συγκρουόμενες ομάδες νομιμοποιούν τις θέσεις τους (Davies, 2004a; Gallagher, 2004; Loukaidis & Zembylas, 2016). Σε τέτοιες περιπτώσεις, η εκπαίδευση συχνά διαχωρίζεται σύμφωνα με εθνοπολιτικές γραμμές, επομένως, τα εκπαιδευτικά συστήματα έχουν «κατηγορηθεί» για τη διατήρηση των συγκρούσεων και της διαίρεσης (Bush & Saltarelli, 2000). Από την άλλη, σε μετασυγκρουσιακές κοινωνίες που έχουν βιώσει τις συνέπειες διεθνοτικών ή θρησκευτικών συγκρούσεων, η εκπαίδευση για ειρηνική συνύπαρξη έχει ζωτική σημασία στην προώθηση της ειρήνης και της συμφιλίωσης (Charalambous et al., 2013; Davies, 2004b).
Στην Κύπρο, έχουν γίνει προσπάθειες για να ενσωματωθεί η εκπαίδευση για την ειρήνη στα εκπαιδευτικά συστήματα, αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει εφαρμοστεί επίσημα ως υποχρεωτικό μέρος της κύριας εκπαίδευσης. Για παράδειγμα, το 2003, το Υπουργείο Παιδείας ενσωμάτωσε την Τούρκικη γλώσσα στα προγράμματα ξένων γλωσσών, ανοίγοντας τον δρόμο για την αναγνώρισή της στα εκπαιδευτικά ιδρύματα (Charalambous, et al., 2013). Επίσης, το πρόγραμμα Imagine του Όμιλου Ιστορικού Διαλόγου και Έρευνας (AHDR) και του Σπιτιού της Συνεργασίας (Home for Cooperation), στοχεύει στον αντιρατσισμό και τη δημιουργία μιας ειρηνική κουλτούρας, με εκατοντάδες μαθητές και εκπαιδευτικούς να έχουν συμμετάσχει μέχρι σήμερα.
Έχουν γίνει διάφορες συστάσεις για την εφαρμογή πρωτοβουλιών εκπαίδευσης για την ειρήνη που θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος της κύριας εκπαίδευσης. Ένα σημείο εκκίνησης θα μπορούσε να είναι η καταπολέμηση της απανθρωποποίησης (dehumanisation) των «άλλων» (βλ. η αρνητική απεικόνιση των Τούρκων στα σχολεία και την κοινωνία της ε/κ κοινότητας και αντίστροφα), αποκαθιστώντας έτσι τις ανθρώπινες διαστάσεις που έχουν χαθεί (Charalambous et al., 2013; Papastergiadis, 2006). Ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι πολύ σημαντικός σε τέτοιες προσπάθειες. Ωστόσο, οι εκπαιδευτικοί μπορεί συχνά να αντιστέκονται στη συμμετοχή τους σε πρωτοβουλίες εκπαίδευσης για την ειρήνη (Bekerman & Zembylas, 2011; McGlynn et al., 2009), ειδικά όταν οι ειρηνευτικές προσπάθειες διαφέρουν από τα επίσημα αφηγήματα. Αύτη η διστακτικότητα των εκπαιδευτικών καθιστά ζωτικής σημασίας την κατανόηση των τρόπων που οι ίδιοι κατανοούν μια συγκεκριμένη ειρηνευτική πρωτοβουλία έτσι ώστε να μπορέσουν να ξεπεράσουν τις όποιες προκλήσεις (Charalambous et al., 2013). Επιπλέον, έχουν προταθεί διάφορες κατευθυντήριες γραμμές για τη διδασκαλία της ιστορίας σε περιβάλλοντα που χαρακτηρίζονται από διαομαδικές συγκρούσεις (Psaltis et al., 2019). Οι συστάσεις περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: αποδόμηση των κύριων αφηγημάτων, αμφισβήτηση των μύθων για τα ιστορικά γεγονότα, ευαισθητοποίηση για τον τρόπο που οι ταυτότητες των μαθητών διαμορφώνουν την ιστορική κατανόηση, καθώς και ανάλυση και συζήτηση των αναφορών των μέσων ενημέρωσης (Latif, 2017; Psaltis et al., 2019).
Αυτές οι συστάσεις, προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή πρωτοβουλιών εκπαίδευσης για την ειρήνη σε μετασυγκρουσιακά περιβάλλοντα όπως η Κύπρος. Είναι καίριας σημασίας τόσο οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, όσο και τα συνδικάτα των εκπαιδευτικών, να προωθήσουν ενεργά τη συμφιλίωση και την ιστορική σκέψη. Η εκπαίδευση για την ειρήνη διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της συμφιλίωσης και της διαρκούς ειρήνης στην Κύπρο και αλλού, οδηγώντας σε πιο δίκαιες, αρμονικές και συναισθηματικά ανθεκτικές κοινωνίες.
Ελένη Αναστασίου
Υποψήφια Διδακτόρισσα Ψυχολογίας
Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστημίου Κύπρου
Αναφορές:
- Ardizzone, L. (2001). Towards Global Understanding: The Transformative Role of Peace Education. Current Issues in Comparative Education, 4(1). https://doi.org/10.52214/cice.v4i1.11352
- Bar-Tal, D. (1999). The elusive nature of peace. In A. L. Raviv, D. Oppenheimer, & D. Bar-Tal (Eds.), How children understand war and peace. Jossey-Bass.
- Bekerman, Z., & Zembylas, M. (2011). Teaching Contested narratives: Identity, memory and reconciliation in peace education and beyond. https://openlibrary.org/books/OL25078264M/Teaching_contested_narratives
- Biton, Y., & Salomon, G. (2006). Peace in the Eyes of Israeli and Palestinian Youths: Effects of Collective Narratives and Peace Education Program. Journal of Peace Research, 43(2), 167–180. https://doi.org/10.1177/0022343306061888
- Bush, K., & Saltarelli, D. (2000). The two faces of Education in Ethnic Conflict : Towards a Peacebuilding Education for children. RePEc: Research Papers in Economics. https://ci.nii.ac.jp/ncid/BA52564589
- Charalambous, C., Charalambous, P., & Zembylas, M. (2013). Doing ‘Leftist propaganda’ or working towards peace? Moving Greek-Cypriot peace education struggles beyond local political complexities. Journal of Peace Education, 10(1), 67–87. https://doi.org/10.1080/17400201.2012.741522
- Clarke-Habibi, S. (2018). Teachers’ perspectives on educating for peace in Bosnia and Herzegovina. Journal of Peace Education, 15(2), 144–168. https://doi.org/10.1080/17400201.2018.1463209
- Danesh, H. B. (2006). Towards an integrative theory of peace education. Journal of Peace Education, 3(1), 55–78. https://doi.org/10.1080/17400200500532151
- Davies, L. (2004a). Education and Conflict: Complexity and Chaos. Routledge Falmer.
- Davies, L. (2004b). Building a civic culture Post-Conflict. London Review of Education, 2(3). https://doi.org/10.1080/1474846042000302852
- Firer, R. (2002). The gordian knot between peace education and war education. In G. Salomon & B. Nevo (Eds.), Peace education: the concept, principles, and practices around the world (pp. 56–62). Lawrence Erlbaum Publishers.
- Gallagher, T. (2004). Education in divided societies. In Palgrave Macmillan UK eBooks. https://doi.org/10.1057/9780230536722
- Harris, I. (2002). Conceptual underpinnings of peace education. In G. Salomon & B. Nevo (Eds.), Peace education: the concept, principles, and practices around the world (pp. 15–26). Lawrence Erlbaum Publishers.
- Kester, K. (2008). Developing peace education programs: Beyond ethnocentrism and violence. Peace Prints: South Asian Journal of Peacebuilding, 1, 2–27.
- Latif, D. (2017). Obsactles of Peace Education in Cyprus: Nationalism And/ Or History Education? In I. Psaltis, N. Anastasiou, H. Faustmann, M. Hadjipavlou, H. Karahasan, & M. Zackheos (Eds.), Education in a Multicultural Cyprus (pp. 120–133). Cambridge Scholars Publishing.
- Loukaidis, L., & Zembylas, M. (2016). Greek-Cypriot teachers’ perceptions of religious education and its contribution to peace: perspectives of (in)compatibility in a divided society. Journal of Peace Education, 14(2), 176–194. https://doi.org/10.1080/17400201.2016.1269732
- McGlynn, C., Zembylas, M., Bekerman, Z., & Gallagher, T. (2009). Peace education in conflict and post-conflict societies: comparative perspectives. In Palgrave Macmillan eBooks. http://ci.nii.ac.jp/ncid/BA90314553
- Papastergiadis, N. (2006). The invasion complex: the abject other and spaces of violence. Geografiska Annaler Series B-human Geography, 88(4), 429–442. https://doi.org/10.1111/j.0435-3684.2006.00231.x
- Psaltis, C., Loizides, N., LaPierre, A., & Stefanovic, D. (2019). Transitional justice and acceptance of cohabitation in Cyprus. Ethnic and Racial Studies, 42(11), 1850–1869. https://doi.org/10.1080/01419870.2019.1574508
- Rubagiza, J., Umutoni, J., & Kaleeba, A. (2016). Teachers as agents of change: promoting peacebuilding and social cohesion in schools in Rwanda. Education as Change, 20(3). https://doi.org/10.17159/1947-9417/2016/1533
- Salomon, G. (2002). The nature of peace education: Not all programs are created equal. In G. Salomon & B. Nevo (Eds.), Peace education: the concept, principles, and practices around the world (pp. 3–14). Lawrence Erlbaum Publishers.
- Synott, J., & Harris, I. M. (2002). Guest editors’ introduction: peace education for a new century [Paper in: Peace Education for a New Century, Harris, Ian and Synott, John (eds.).]. Social Alternatives, 21(1), 3. https://search.informit.com.au/fullText;dn=200203279;res=IELAPA
- United Nations Educational Scientific and Cultural Organization (UNESCO). (1995). Declaration and integrated framework of action on education for peace, human rights and democracy. UNESCO. Retrieved August 7, 2023, from http://www.unesco.org/education/ pdf/REV_74_E.PDF
- Velez, G., & Gerstein, L. H. (2021). Supporting peaceful individuals, groups, and societies: Peace psychology and peace education. Peace and Conflict: Journal of Peace Psychology, 27(2), 103–108. https://doi.org/10.1037/pac0000541
