Ο Αντόνιο Γκράμσι, ήταν Ιταλός μαρξιστής φιλόσοφος και πολιτικός. Ήταν ιδρυτικό στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ιταλίας, του οποίου και ηγήθηκε από το 1924 μέχρι τη φυλάκισή του από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι το 1926.
Γεννήθηκε στις 22 Ιανουαρίου του 1891 στο Άλλες (Κάλιαρι, Σαρδηνία), γιος του Φραντζέσκο Γκράμσι και της Γκιουζεπίνα Μάρτσιας. Από παιδί αντιμετώπισε προβλήματα υγείας, αφού μια δυσμορφία στη σπονδυλική του στήλη εμπόδισε την ανάπτυξή του.
Τον Μάιο του 1919, ιδρύει μαζί με άλλους την εφημερίδα «L’Ordine Nuovo», που γίνεται το εκφραστικό όργανο των Εργοστασιακών Συμβουλίων του Τορίνο που προέκυψαν από την κόκκινη διετία. Τον Ιανουάριο του 1921 παρίσταται στο συνέδριο του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ιταλίας στο Λιβόρνο. Στο συνέδριο αυτό, το κόμμα διασπάται και δημιουργείται το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας, με τον Γκράμσι να εκλέγεται μέλος της Κεντρικής Επιτροπής.
Το 1922, αναχωρεί για τη Μόσχα όπου γίνεται μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ακολούθως, μένει για μερικούς μήνες σε μια κλινική κοντά στη Μόσχα, όπου γνωρίζει τη μέλλουσα γυναίκα του Τζούλια Σουκτ. Με την Τζούλια θα αποκτήσουν δύο γιους, τον Ντέλιο και τον Τζουλιάνο. Κατά την παραμονή του στη Ρωσία, η ιταλική αστυνομία συλλαμβάνει πολλά στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας, μεταξύ των οποίων και τον τότε Γενικό Γραμματέα του – Αμαντέο Μπορντίγκα. Το 1924, ο Γκράμσι επιστρέφει στην Ιταλία ως ο ηγέτης του Κ.Κ.Ι..
Στις 8 Νοεμβρίου του 1926 συλλαμβάνεται παρά τη βουλευτική του ασυλία, στα πλαίσια «έκτακτων μέτρων» που εξέδωσε το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι, και στέλνεται στη φυλακή «Ρετζίνα Τσέλι». Ακολούθως, εξορίζεται στο νησί της Ούστικα με άλλους πολιτικούς κρατούμενους, ενώ στη δίκη του καταδικάζεται σε 20 χρόνια φυλάκιση στο «Τούρι».
Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του στη φυλακή, εκπόνησε το μεγαλύτερο μέρος του συγγραφικού του έργου, στο οποίο κύριο ρόλο έχει η θεωρία του περί «ηγεμονίας». Στην ηγεμονία, περιλαμβάνονται οι πρακτικές μιας τάξης για την κατάληψη της εξουσίας, και τη διατήρηση και εδραίωση της κυριαρχίας της.
Η ηγεμονία στην σκέψη του Γκράμσι
Για τον Αντόνιο Γκράμσι, η δύναμη ως έννοια στα πλαίσια μιας κοινωνίας δεν εκφράζεται ως ένα δίπολο κυριαρχίας και υποταγής. Αντίθετα, παρουσιάζεται ως μια συνεχής διαδικασία κατά την οποία η εκάστοτε κυρίαρχη τάξη προβαίνοντας σε στρατηγικές κινήσεις, ασκεί τον έλεγχο επί των υπολοίπων τάξεων.
Εξαιτίας του αέναου και εναλλασσόμενου χαρακτήρα της διαδικασίας αυτής, η κυρίαρχη τάξη επαγρυπνεί, λαμβάνοντας υπόψιν αιτήματα και βλέψεις άλλων κοινωνικών ομάδων. Αν θέλει να διατηρεί τον πρώτο λόγο, πρέπει να ανταποκρίνεται και να ελίσσεται εγκαίρως ανάλογα με τις εξελίξεις και τις συνθήκες, καθώς και τις επιθυμίες όσων θέλει να διοικεί.
Η δύναμη λοιπόν, δεν μπορεί κατά τον Γκράμσι να αποκτηθεί άπαξ και δια παντός από κάποια κοινωνική ομάδα, αλλά αντίθετα για τη διατήρησή της χρειάζεται συνεχής και έντονη δραστηριότητα, που λαμβάνει χώρα σε όλα τα μήκη και πλάτη του κοινωνικού ιστού: στα βουλευτικά έδρανα, στις ανακοινώσεις εργοδοτικών οργανώσεων, στις βραδινές περιπολίες της αστυνομίας, αλλά και σε μέρη λιγότερο προφανή όπως οι εκκλησίες, τα σχολεία ή τα πανεπιστημιακά ιδρύματα – μέρη όπου οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης συζητούνται και επηρεάζουν.
Σε αυτή τη σχέση της διαρκούς ανταλλαγής ιδεών, στρατηγικής μετατόπισης θέσεων, και εναλλαγής των πηγών επιρροής στην κοινωνία, ο Γκράμσι δίνει τον όρο “ηγεμονία”.
Η άσκηση της εξουσίας δε λαμβάνει χώρα ως μια μονόπλευρη επιβολή δύναμης, αλλά μέσω του διττού μοντέλου της συναίνεσης και του εξαναγκασμού. Θέλοντας να καταστήσει κατανοητό το εν λόγω σχήμα, ο Αντόνιο Γκράμσι δανείζεται τη μακιαβελική έννοια του σωστού ηγεμόνα που θα έπρεπε να κυβερνά μιμούμενος το μυθικό πλάσμα της μυθολογίας Κένταυρο. Πότε θα έπρεπε να χρησιμοποιεί την ανθρώπινη πλευρά του προσπαθώντας να διοικεί μέσω της οδού της συναίνεσης, όταν όμως το έκρινε αναγκαίο να φέρεται βάσει της κτηνώδους φύσης του καταφεύγοντας στη χρήση της βίας.
Η ηγεμονία της κυρίαρχης τάξης ασκείται με αυτό τον τρόπο. Δεν αποτελεί απλά την επιβολή της μέσω της χρήσης βίας, αλλά την οργάνωση της εξουσίας μέσα από τη συναίνεση που κτίζεται σταδιακά και σταθερά με διεργασίες εντός της κοινωνίας των πολιτών. Σε ορισμένες περιπτώσεις (κρίσεις ηγεμονίας, περιόδους κοινωνικού αναβρασμού), η κυρίαρχη τάξη ενδέχεται να καταφύγει στη χρήση βίας, η οποία όμως φέρει μεγάλο πολιτικό κόστος. Ως εκ τούτου, προτιμά να την αποφεύγει ούτως ώστε να μην προξενήσει πλήγμα στην επιρροή που ασκεί, καθώς και μια κρίση της νομιμότητάς της σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.
Η ηγεμονική τάξη, επιδιώκει οι ιδέες που προωθεί και πρεσβεύει να γίνουν οι ιδέες των υπολοίπων κοινωνικών ομάδων, έτσι που τα μέλη τους δε θα νιώθουν το ζυγό της κυριαρχίας να τους βαραίνει αλλά μια ελευθερία κίνησης και σκέψης εντός των ιδεολογικών πλαισίων που τους έχουν δοθεί.
Συνάπτει συμμαχίες και σχέσεις με τις υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες, που εξελίσσονται ή στρεβλώνονται κατά τη διάρκεια της συνεχούς πολιτικής και ιδεολογικής μάχης που δίνει για την προώθηση και αποδοχή των συμφερόντων της ως καθολικών. Ασκώντας πολιτική, πνευματική και ηθική ηγεσία στην κοινωνία, προσπαθεί ακριβώς να κερδίσει τη συναίνεση των υπολοίπων κοινωνικών ομάδων και να συνταυτίσει τα συμφέροντά της με τα δικά τους.
Ο επίλογος
Κατά τα 11 χρόνια που πέρασε στη φυλακή, η υγεία του Αντόνιο Γκράμσι επιδεινώθηκε σταδιακά. Τον Ιανουάριο του 1929 εξασφάλισε την άδεια να γράφει, και το Φεβρουάριο του ίδιου έτους ξεκίνησε να γράφει το πρώτο του «τετράδιο φυλακής». Έγραψε πάνω από 30 «τετράδια φυλακής», που απαριθμούν περίπου 3000 σελίδες πολιτικής θεωρίας και ιστορικής ανάλυσης.
Το 1933, η υγεία του χειροτερεύει δραματικά. Το Δεκέμβριο μεταφέρεται σε κλινική στη Φόρμια, ενώ τον Αύγουστο του 1935 μεταφέρεται στην κλινική Κουσουμάνο στη Ρώμη. Στις 27 Απριλίου του 1937 πεθαίνει από εγκεφαλική αιμορραγία στα 46 του χρόνια.
Η αδερφή της γυναίκας του και στενότερη φίλη του Γκράμσι, Τατιάνα Σουχτ, καταφέρνει να πάρει τα «τετράδια της φυλακής» από το δωμάτιό του και να τα στείλει στη Μόσχα. Το 1948 δημοσιεύονται για πρώτη φορά σε μια συλλογή έξι τόμων.
Χαράλαμπος Βασιλείου
Μέλος Τ.Ο. Ν.Ε. Λακατάμειας