Οι ανατροπές στην Σοβιετική Ένωση και τις υπόλοιπες σοσιαλιστικές χώρες το 1989-1991 και η προσωρινή καπιταλιστική επικράτηση, άλλαξαν άρδην τις ισορροπίες ανά το παγκόσμιο. Ο πλανήτης οδηγήθηκε σε μια βίαιη διαταραχή των συσχετισμών δυνάμεων σε ένα ευρύ φάσμα επιπέδων. Στο επίπεδο της ιδεολογικής πάλης για παράδειγμα, με την ανοχή και τον ενεργό ρόλο του συστήματος έχουν γεννηθεί, αναπαραχθεί και διογκωθεί ακραία ιδεολογήματα, μεταφυσικές απόψεις που αμφισβητούν την ιστορική εξέλιξη και ερμηνείες που διαστρεβλώνουν τη γνώση για τον φυσικό κόσμο.
Ως τέτοιες «εναλλακτικές» απόψεις έχουν φυτρώσει τις τελευταίες δεκαετίες οι λεγόμενες «θεωρίες συνωμοσίας». Θεωρίες ακραίες και φαιδρές, στη βάση τους αντι-ιστορικές, που στερούνται λογικής και γνώρισαν, δυστυχώς, νέα αλματώδη δημοφιλία τα τελευταία δύο χρόνια με το ξέσπασμα της πανδημίας του covid19.
Κύριο τους γνώρισμα έχουν τον ανορθολογισμό και την αντι-επιστημονικότητα, ενώ το περιεχόμενο τους -είτε αφορά τα τσιπάκια στα εμβόλια, τον Bill Gates, τους αεροψεκασμούς, τους illuminati ή την... υποδούλωση του έθνους- γίνεται πολύτιμο εργαλείο αποπροσανατολισμού των μαζών και μετατόπισης της πραγματικής πηγής των κοινωνικών ανισοτήτων.
Η διαρκής υποτίμηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στους χώρους εργασίας και η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής για τους πολλούς στον καπιταλισμό, αποτελούν μια παράμετρο για το πώς καταλήγει μερίδα των εργαζομένων να υιοθετεί τέτοιες θεωρίες. Κόσμος που στερείται - με βασική ευθύνη του συστήματος- τα εργαλεία της κριτικής σκέψης και ψάχνοντας απεγνωσμένα να καλύψει τις ανάγκες, να απαντήσει ερωτήματα και να εκτονώσει την οργή και την αντίδρασή του, πολλές φορές ικανοποιώντας και το αίσθημα την ανταγωνιστικής υπεροχής έναντι άλλων, ενστερνίζεται -ευκολότερα- μια θεωρία συνομωσίας. Αυτομάτως, στην αντίληψη τους είναι μέρος μια πεφωτισμένης ομάδας που γνωρίζει την αλήθεια μα στην πραγματικότητα είναι ένας ακόμα ακίνδυνος για την οικονομικά κυρίαρχη τάξη εργαζόμενος.
Αναγκαιότητα μέσα στην αστάθεια
Οι θεωρίες συνωμοσίας ανέκαθεν παρουσιάζονταν ιστορικά σε περιόδους έντονης πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής, ευρύτερα, κρίσης. Αποτελούσαν «αναγκαιότητα» της αστάθειας και της κοινωνικής αβεβαιότητας, ενώ έβρισκαν πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθούν επενδύοντας στην αμάθεια και την αμορφωσιά ή την έλλειψη ποιοτικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης. Σε στοιχεία δηλαδή, που αποτελούν παράγωγα της φύσης του ίδιου του καπιταλισμού.
Από την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, για παράδειγμα, μέχρι τα τελευταία χρόνια της Ναζιστικής Γερμανίας, η συνωμοσιολογία εργαλειοποιήθηκε περίτεχνα από τον Χίτλερ προκειμένου να δημιουργήσει ένα συλλογικό αίσθημα ενότητας εντός του γερμανικού λαού, ιδιαίτερα στην προσπάθεια του να οικοδομήσει έναν κοινό φαντασιακό εχθρό -τους Εβραίους αλλά και άλλους-, απέναντι από τον οποίο θα συστρατευόταν το γερμανικό έθνος.
Σε πιο σύγχρονο παράδειγμα, κατά την περίοδο της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, οι συνωμοσιολόγοι «ερμήνευσαν» την κρίση ως προσπάθεια των «Γερμανοεβραίων» εχθρών του έθνους να εξαθλιώσουν τον ελληνισμό – ασχέτως αν τον λογαριασμό της κρίσης πλήρωσαν δισεκατομμύρια εργαζόμενοι όλων των εθνικοτήτων σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Σε ιδιαίτερα εύθραυστες και ρευστές πολιτικές καταστάσεις λοιπόν, σε περιόδους που η εμπιστοσύνη απέναντι στην εξουσία κλονίζεται και η αβεβαιότητα του αναπάντεχου πλημμυρίζει τις συνειδήσεις του κόσμου, ακραίες και «εναλλακτικές» φωνές βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να καλύψουν με άλματα λογικής το κενό της πληροφόρησης, να ερμηνεύσουν με αυθαίρετα απλοϊκό τρόπο τα γεγονότα και να προσφέρουν γρήγορες απαντήσεις.
Ξεχειλώνοντας τα όρια του υπαρκτού κόσμου, κινούνται επικίνδυνα στη σφαίρα του μεταφυσικού. Κάνοντας επίκληση στον φόβο και την αγωνία, συνθέτουν μια αλλοιωμένη πραγματικότητα. Σε αυτό το τοπίο, ο άνθρωπος πιστεύοντας κάθε μεταφυσικό παραλογισμό βρίσκει αποκούμπι σε ανάλογα αφηγήματα.
Η ενοχή του συστήματος
Καταλυτικό ρόλο στη διαιώνιση τους διαδραματίζουν οι αστικές κυβερνήσεις. Στην περίπτωση της Κύπρου, προκειμένου η κυβέρνηση Αναστασιάδη-ΔΗΣΥ να κατακτήσει και να διατηρηθεί στην εξουσία το 2013 και το 2018 αντίστοιχα, ψάρευε ψήφους στα θολά νερά της ακροδεξιάς, ενώ η οργανική σχέση των δύο είναι αυταπόδεικτη εδώ και δεκαετίες. Το κλίμα συγκυβέρνησης με την εκκλησία και η ερωτοτροπία με τον εθνικισμό, είναι αυτά που ανήγαγαν σε σοβαρή και θεσμική γλώσσα συνωμοσιολογικές θεωρίες, σκοταδιστικές αντιλήψεις, εθνικιστική ρητορική και άλλες ιστορίες γι’ αγρίους.
«Η πιο βαθιά πηγή των θρησκευτικών προλήψεων είναι η εξαθλίωση και η αμάθεια. Αυτά πρέπει να καταπολεμήσουμε» - Λένιν, απευθυνόμενος στο Πρώτο Πανρωσικό Συνέδριο των Εργατών
Από την άλλη, οι πρακτικές των κυβερνώντων τα τελευταία δύο χρόνια κατά την πανδημία, είναι αυτές που προσφέρουν πεδίο δόξης λαμπρό στους διάφορους συνωμοσιολόγους να παραθέσουν τα τρύπια επιχειρήματα τους. Η συστηματική υπονόμευση του ΓΕΣΥ και η αμφισβήτηση του ρόλου των δημόσιων λειτουργών υγείας, είναι στοιχεία που αφήνουν το σύστημα υγείας εκτεθειμένο και έρμαιο στην προέλαση της πανδημίας. Δημιουργούν κατάσταση απόγνωσης και απελπισίας, με αποτέλεσμα τη διαιώνιση του προβλήματος και την παρατεταμένη διάρκεια της πανδημίας. Γεγονότα που οδηγούν σε όλο και περισσότερα ασαφή και αντιδημοκρατικά διατάγματα και ενισχύουν την κοινωνική φόρτιση και αγανάκτηση.
Εν ολίγοις, η έμμεση αμφισβήτηση της λειτουργικότητας του δημόσιου συστήματος υγείας και η εκπόνηση παράλογων διαταγμάτων, είναι αυτά που δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο τη διαχείριση της πανδημίας και τροφοδοτούν συνωμοσιολογικές θεωρίες σχετικά με την προέλευση, την αντιμετώπιση και τη φύση της.
Η αποκάλυψη της συνωμοσίας
Αντιδραστικές κοινωνικές αντιλήψεις σαν κι’ αυτές, δυστυχώς έχουν παγιωθεί σε μια μερίδα της κοινωνίας και δύσκολα αλλάζουν, αφού συνδέονται πρώτα και κύρια με τον τρόπο λειτουργίας της εξουσίας. Μιας εξουσίας που δεν έχει σκοπό να αποχωριστεί τα εργαλεία που της επιτρέπουν να μετατοπίζει της δικές της ευθύνες, αποκρύβοντας τις κάτω από το πέπλο του αγνώστου.
Έχοντας ωστόσο όλα τα εφόδια ανάλυσης και ερμηνείας των υλικών και φυσικών νόμων του κόσμου, αλλά και της λειτουργίας του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος, μπορούμε να δούμε κατάματα τη μία και μοναδική «θεωρία συνωμοσίας»: την εκμεταλλευτική και παρασιτική φύση του κεφαλαίου εις βάρος των εργαζόμενων μαζών. Η φρίκη που συνοδεύει θεμελιακά το σύστημα, δεν επιτρέπει ούτε μεταφυσικές αναλύσεις, ούτε απόδοση των αποτελεσμάτων της σε άνωθεν επιβουλές.
Η αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών αποτελεί τη μόνη οδό για απαλλαγή από το πέπλο συνωμοσίας του συστήματος και την οικοδόμηση εκείνης της πραγματικότητας, που θα τοποθετεί τον άνθρωπο και τις ανάγκες του στο επίκεντρο της ιστορίας. Μόνο τότε θα πάψει η ανθρωπότητα να έχει ανάγκη μεταφυσικές ερμηνείες και θα πάρει την υπόθεση της ζωής της στα χέρια της.
Όπως ακραιφνώς διατύπωσε ο Μαρξ αυτή τη διαδικασία απαλλαγής από τη θρησκευτική -και κάθε μεταφυσική- πλάνη: «Θα εξαφανιστεί μόνο από τη στιγμή που οι σχέσεις της καθημερινής πρακτικής ζωής θα εκφράζουν τους ανθρώπους καθημερινά, με καταφανείς [και] λογικές σχέσεις μεταξύ τους, αλλά και με τη φύση».
Στυλιανός Ιωάννου
Επαρχιακό Συμβούλιο Λεμεσού
17 Δεκεμβρίου 2021