Άννα Παναγιώτου
Υπεύθυνη Πολιτιστικού Γραφείου Κ.Σ. ΕΔΟΝ
Χρύσω Σωτηρίου
Μέλος Πολιτιστικού Γραφείου Κ.Σ. ΕΔΟΝ
Τη ζωή μεγάλων ανθρώπων δεν μπορείς να την περιορίσεις σε λέξεις. Ιδιαίτερα ανθρώπων που η ζωή και το έργο τους είναι συνδεδεμένα με τη μουσική, πρέπει να τους ακούσεις και να τους τραγουδήσεις, εάν θέλεις να τους μάθεις. Ο Θάνος Μικρούτσικος είναι κάτι περισσότερο από ένας ακόμα μεγάλος δημιουργός. Δημιουργός, όχι μόνο στην μουσική σύνθεση, αλλά και σε πολλούς άλλους τομείς της ανθρώπινης δημιουργίας. Χρησιμοποιείται σκόπιμα ο ενεστώτας, καθώς το έργο του είναι τέτοιο που δεν μπορεί, παρά να τον κρατά ζωντανό.
| Η ζωή του
Στις αρχές του 19ου αιώνα εγκαθίσταται στην Πάτρα ένας πρόγονος του Θάνου, ψαράς. Εκεί θα ριζώσει η οικογένεια του, αστική και συντηρητική, αλλά παρόλα αυτά ο Στέργιος, ο πατέρας του, επιστρέφει από τις σπουδές του με κομμουνιστικές ιδέες.
Ο Θάνος Μικρούτσικος γεννιέται στις 13 Απριλίου του 1947. Όπως αναφέρεται στην αυτοβιογραφία του, είχαν ένα ανοιχτό σπίτι, γεμάτο φίλους, τραγούδια, χορούς, γέλια. Από μικρή ηλικία, ξεκινά τις μουσικές σπουδές του στη Φιλαρμονική Εταιρεία Πατρών και στο Ελληνικό Ωδείο και κατακτά την κλασική μουσική, φθάνοντας στο πτυχίο σε ηλικία 12 ετών. Στη ζωή του μπαίνει από πολύ νωρίς και η άλλη μεγάλη του αγάπη, η ποίηση, με τον πατέρα του να του διαβάζει ποιήματα από πέντε ετών. Έτσι γνωρίζει τον Καρυωτάκη, τον Καβάφη και τον Ρίτσο, αλλά και άλλους «ελάσσονες» ποιητές.
Το 1962 η οικογένεια μετακομίζει στην Αθήνα. Όπως ο ίδιος αφηγείται «ήρθα στην Αθήνα πολύ καλά ‘οπλισμένος’. Ένα πάρα πολύ μεγάλο κομμάτι της προσωπικότητας και του χαρακτήρα μου είχε ήδη διαμορφωθεί». Σπουδάζει Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, σπουδές τις οποίες διακόπτει για να αφοσιωθεί στη μουσική και μελετά αρμονία, αντίστιξη, φούγκα και σύνθεση με τον καθηγητή - συνθέτη Γ.Α.Παπαϊωάννου, ο οποίος τον εξοικείωσε με τις σύγχρονες τεχνικές σύνθεσης και με τα έργα της σύγχρονης πρωτοπορίας.
Παράλληλα με τη δημιουργική του πορεία, ο Θάνος Μικρούτσικος, υπήρξε εμπνευστής και καλλιτεχνικός διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Πατρών (1986 - 1990) και καλλιτεχνικός διευθυντής του Μουσικού Αναλογίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (1991 - 1994) και της «Εταιρείας Νέας Μουσικής». Το 1993 έγινε αναπληρωτής Υπουργός Πολιτισμού και το 1994 χρίστηκε Υπουργός Πολιτισμού. Το 1998 διορίστηκε επικεφαλής του Φεστιβάλ Αθηνών.
Παντρεύτηκε την Μαρία Παπαγιάννη και έγινε πατέρας τεσσάρων παιδιών. Το 2017 διαγνώστηκε με καρκίνο. Έδωσε τη μάχη παλικαρίσια και έφυγε όρθιος, έτσι ακριβώς όπως έζησε. Στις 28 Δεκεμβρίου 2019, γράφει μέσα από το νοσοκομείο “το σημαντικό είναι να μην παραδίνεσαι”. Ζήτησε από όσους τον αγαπούν να τον τιμήσουν μετά θάνατον, δείχνοντας την αλληλεγγύη τους στα ασυνόδευτα προσφυγόπουλα της Μόριας αφού, όπως έγραφε και ο ίδιος: «οι ιστορίες με τα ασυνόδευτα παιδιά πρόσφυγες με κατασπαράζουν».
Επέλεξε την πολιτική κηδεία και έφυγε με την κόκκινη σημαία στα πόδια του, όπως ακριβώς το είχε ζητήσει, επιλέγοντας την αποτέφρωση αντί της ταφής. Συνέδεσε τόσο τη ζωή, όσο και το θάνατό του με το ΚΚΕ, το κόμμα που τίμησε τόσο με τις μοναδικές συναυλίες, όσο και με τη συμμετοχή του στην τιμητική θέση του βουλευτή Επικρατείας. Χαρακτηριστικά, το 2018 δηλώνει: «εγώ(...)είμαι οριστικά μαζί με το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Και έχω ένα καθήκον. Να προσπαθήσουμε με τα γραπτά μας, με τις δημόσιες παρεμβάσεις μας, με την Τέχνη μας, να ξανακάνουμε γοητευτική την εικόνα του κόσμου που θέλουμε τελικά να πάμε».
| Το έργο του
Τη μουσική πορεία του Θάνου Μικρούτσικου διαμόρφωσαν τέσσερις παράγοντες, όπως είχε πει ο ίδιος: η Κλασική Μουσική, η έννοια του αυτοσχεδιασμού, το προοδευτικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωνε και τα μαθήματα θεωρίας της μουσικής που ξεκίνησε όταν μπήκε στο Πανεπιστήμιο.
Διάβαζε με πάθος ιστορία και «συναντήθηκε» εγκαίρως με τον Κάρολο Μαρξ, διαμορφώνοντας τη σκέψη και αντίληψη του για τον κόσμο. Παλεύοντας να συνδυάσει την πρωτοποριακή μουσική με την επικοινωνία με τον κόσμο, άρχισε να δουλεύει πάνω στα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου, του Δασκάλου του, όπως συνήθιζε να τον αποκαλεί. Με τον ίδιο τον Ρίτσο γνωρίστηκε όταν ήταν ακόμη πολύ νέος και ανέπτυξαν μια ουσιαστική σχέση. Τον επισκεπτόταν συχνά, μετά την τελευταία του εξορία και συζητούσαν για τη ζωή και την τέχνη. «Οι συμβουλές του να μην ψάχνω για το ‘φαίνεσθαι’, αλλά για το ‘είναι’ με οδήγησαν στις κατοπινές μελοποιήσεις να προσπαθώ να ανακαλύψω τις κρυμμένες πλευρές που κάθε μεγάλο ποίημα διαθέτει», λέει ο Θάνος.
Ασχολήθηκε με πολλά είδη μουσικής. Έχει γράψει όπερες, συμφωνική μουσική, μουσική δωματίου, πειραματική μουσική. Έγραψε μουσική για δεκάδες θεατρικά έργα, τα οποία έχουν παρουσιαστεί σε ολόκληρο τον κόσμο, σε συνεργασία με πολλούς Έλληνες και ξένους σκηνοθέτες. Έχει ασχοληθεί όσο λίγοι με το πολιτικό τραγούδι, αλλά την ίδια στιγμή έχει παρουσιάσει με απίστευτη τρυφερότητα τον έρωτα μέσα από τις μελωδίες του. Παρόλα αυτά, βασικό θέμα που τον απασχολούσε από την αρχή κιόλας της συνθετικής του διαδρομής, ήταν η μελοποίηση της ποίησης, της «δεύτερης διάστασης» στην καθημερινότητα του.
Μετέφερε στις καρδιές των ανθρώπων λόγια των Χικμέτ, Ρίτσου, Μαγιακόφσκι, Μάνου Ελευθερίου, Μπρεχτ, Άλκη Αλκαίου, Αναγνωστάκη, Καββαδία, Τριπολίτη, Λίνας Νικολακοπούλου, Οδυσσέα Ιωάννου και πολλών ακόμα. Έδωσε εκατοντάδες συναυλίες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και έχει συμμετάσχει ή έχουν παιχτεί έργα του σε πολλά διεθνή φεστιβάλ μουσικής. Συνεργάστηκε με όλους σχεδόν τους σημαντικούς Έλληνες ερμηνευτές και μουσικούς και με πολλούς διεθνείς καλλιτέχνες.
Δεν μπορούμε να μεταφέρουμε και ούτε είναι σκοπός να παρουσιάσουμε ολόκληρο το έργο του Θάνου Μικρούτσικου σε ένα άρθρο. Εναλλακτικά, επικεντρωνόμαστε σε τρεις από τους ποιητές που τον σημάδεψαν και των οποίων το έργο τραγουδήθηκε χάρη σ’αυτόν από χιλιάδες κόσμου μέχρι σήμερα.
| Νίκος Καββαδίας.
Ο Μικρούτσικος, μελοποιώντας τα ποιήματα του Καββαδία «κατέβασε» τον σπουδαίο ποιητή στο ευρύ κοινό, βοηθώντας το να τον κατανοήσει, να έχει δικαίωμα στην «υψηλή τέχνη». Χωρίς τον Θάνο, ο Καββαδίας θα έμενε, ίσως, ένας «ελάσσων ποιητής» που περιέγραφε τη ζωή στη θάλασσα.
Το εμβληματικότερο, ίσως, έργο του ήταν ο «Σταυρός του Νότου» (1979). Ένα έργο το οποίο είχε επικριθεί από τον Τύπο, αλλά και τους διανοούμενους της εποχής, αλλά αγκαλιάστηκε τόσο απο το κοινό την τότε εποχή, όσο και από 4 γενιές, φτάνοντας στο σήμερα. Ο ίδιος λέει γι αυτό: «Είναι το μοναδικό μου έργο που εξελίσσεται μέσα στον χρόνο. Ο αρχικός πυρήνας παραμένει αλλά εξελίσσεται ρυθμικά, αρμονικά (αυτοσχεδιασμοί) και μελωδικά. Έτσι κάθε γενιά το θεωρεί δικό της».
Με τις μελοποιήσεις του Θάνου, αποκαλύφθηκε η «καββαδική φιλοσοφία». Αυτά που γράφει ο ασυρματιστής πλοίων, είναι ουσιαστικά το πρόσχημα για να μιλήσει για τη ζωή. Χαρακτηριστικά, ο Μικρούτσικος δηλώνει πως «δύο πολιτικά μηνύματα, τρομακτικά, ισχυρά και διαχρονικά, είναι διατυπωμένα από τον Καββαδία. Στη «Βάρδια» είπε "λυπήσου αυτούς που δεν ονειρεύονται". Τι δεν ονειρεύονται; Ένα ταξίδι; Όχι. Που δεν ονειρεύονται έναν κόσμο καλύτερο, έναν κόσμο ισότητας, έναν κόσμο στον οποίο μπορεί ο άνθρωπος να αυτοπραγματωθεί». Το δεύτερο μήνυμα είναι το εξής: «Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία. Τι νομίζετε; Ότι είναι μία ωραία εικόνα; Καθόλου. Απλώς επιλέγει το πιο ανθεκτικό ζώο στον πλανήτη, γιατί ο καρχαρίας κατάγεται από την εποχή των δεινοσαύρων. Επιλέγει αυτό και καλεί το νέο και τη νέα να τον δαμάσει και να χορέψει πάνω στο φτερό του, δηλαδή να κατακτήσει το αδύνατο».
| Μπέρτολτ Μπρεχτ
Τη δεκαετία του '70, ο Μικρούτσικος παρουσιάζει ένα έργο - τομή στη σύγχρονη μουσική πραγματικότητα, στο οποίο η πρωτοπόρα, επαναστατική ποίηση του Μπρεχτ συναντά την πρωτοπόρα, επαναστατική μουσική αναλογία της στον υψηλότερο βαθμό. Είναι η «Μουσική Πράξη στον Μπρεχτ» με τον Γιάννη Κούτρα. Η πολύμορφη μουσική, με την οποία ντύνει τα έργα του Μπρεχτ, γίνεται καταγραφέας της εποχής του ναζισμού και της προετοιμασίας του δεύτερου ιμπεριαλιστικού πολέμου. Ο ίδιος ο Μικρούτσικος ερμηνεύει το ποίημα «Για τον φτωχό Μπ. Μπ.», ενώ έργα όπως το «Άννα μη κλαις» και το «Γερμανικό Εγχειρίδιο Πολέμου» μας συγκλονίζουν με τη διαχρονικότητά τους και γίνονται συνθήματα της εποχής μας.
Ο Μικρούτσικος μελέτησε πολύ καλά την περίφημη μέθοδο της αποστασιοποίησης του Μπρεχτ, η οποία στηρίζεται στο ότι ο εκτελεστής (ηθοποιός, τραγουδιστής ή μουσικός) δεν πρέπει να ταυτίζεται με το ρόλο αλλά να μπαινοβγαίνει σε αυτόν. Έτσι, το κοινό δεν αφήνεται να παρασυρθεί από το μύθο και να ταυτιστεί συναισθηματικά με τους χαρακτήρες. Μόνο έτσι θα μπορέσει να δει από απόσταση και με κριτική ματιά τις διαδραματιζόμενες κοινωνικές καταστάσεις και να πάρει θέση απέναντί τους, αποκτώντας τελικά ανατρεπτική συνείδηση.
Το 2013, ως εισηγητής στο Συνέδριο του ΚΚΕ, αφιερωμένο στο έργο του Μπ. Μπρεχτ, ο Μικρούτσικος είπε: «Στις μέρες βαρβαρότητας που ζει αυτός ο τόπος, η μεγάλη τέχνη, πέραν του ρόλου της που είναι να συνειδητοποιούν οι άνθρωποι την κατάσταση για να μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα, είναι και ένα ζήτημα συλλογικής εμψύχωσης. Και θεωρώ πως το να επιστρέψουμε σε κάποιες πηγές της δημιουργίας με ουμανιστικό περιεχόμενο και καθολικό κύρος, όπως είναι ο Μπρεχτ και ό,τι απορρέει από τον Μπρεχτ, είναι πολύ μεγάλη προσφορά κυρίως στους νέους ανθρώπους. Ο Μπρεχτ αποτελεί στην πράξη τη μαρξιστική εκδοχή της Τέχνης».
| Ναζίμ Χικμέτ
«Για πρώτη φορά ήρθα σε επαφή με το έργο του Χικμέτ ένα βράδυ του 1966. Φοιτητής στο Πανεπιστήμιο είχα γυρίσει το βράδυ στο σπίτι μου εξαντλημένος από μία διαδήλωση. Μας είχαν επιτεθεί οι ακροδεξιοί της ΕΚΟΦ με τη συμπαράσταση της αστυνομίας(...)Κατέληξα στο σπίτι μου ψόφιος απ’ την κούραση (..)Πήρα στα χέρια μου ένα βιβλίο(...)Όλη τη νύχτα διάβαζα. Με είχε συνταράξει. Ήταν “Οι Ρομαντικοί” του Ναζίμ Χικμέτ.(...)από τότε παρέμεινα αιώνιος θαυμαστής του».
Το 1970, ο Θάνος αρχίζει να μελοποιεί Χικμέτ, μεταφρασμένο από τον Ρίτσο, αλλά ήταν αδύνατο να τα κυκλοφορήσει την περίοδο της Χούντας. «Κομμουνιστής ποιητής, κομμουνιστής μεταφραστής, αναρχοκομμουνιστής ο νεαρός συνθέτης», όπως λέει ο ίδιος. Το 1974, μετά την μεταπολίτευση, μελοποιεί και το τελευταίο ποίημα, το “Αν η μισή μου καρδιά”, με την «πιο ωραία μελωδία» απ’ όσα τραγούδια είχε συνθέσει μέχρι τότε, όπως ο ίδιος λέει.
Ο ίδιος επίσης, περιγράφει με γλαφυρό τρόπο ένα περιστατικό, όταν άκουσε στο Σύνταγμα να τραγουδάει κάποια αυτό το ποίημα, μόλις το είχε τελειώσει: «...είδα όρθιο τον Μάνο Λοΐζο να διευθύνει το τραγούδι. Σοκαρίστηκα! Ο Μάνος -καλός μου φίλος- σίγουρα είχε προτεραιότητα στην έκδοση του τραγουδιού σε δίσκο. Σιχτίριζα την τύχη μου που ενώ είχα γράψει το πιο ωραίο μου τραγούδι έπεφτα πάνω στον Λοΐζο». Όταν ο Λοΐζος δεν το εξέδωσε τελικά, ο Μικρούτσικος έκανε τον δίσκο “Πολιτικά Τραγούδια” με τη Μαρία Δημητριάδη να τραγουδάει το “Αν η μισή μου καρδιά”. Λίγα χρόνια μετά ο Μανος Λοίζος του εξομολογήθηκε ότι ήταν η αιτία που δεν ξαναδούλεψε και δεν ολοκλήρωσε τη δουλειά του στον Χικμέτ. «Μπήκες στο μεδούλι του», του είπε «ενώ εγώ έμεινα στην αρχή της διαδρομής».
Ο Θάνος, μέσα απο τραγούδια όπως το «Αν η μισή μου καρδιά» μεταφέρει το μεγαλείο, τη διαχρονικότητα και την οικουμενικότητα αυτής της Τέχνης στα χείλη των ανθρώπων, κάνοντας 8 χιλιάδες θεατές στο θέατρο Ταξίμ (το 1978 στην Κωνσταντινούπολη, όταν τον κάλεσαν μαζί με την Μαρία Δημητριάδη σε μια βραδιά αφιερωμένη στον Χικμέτ), να τραγουδούν στα ελληνικά «κάθε αυγή, πάντα η καρδιά μου στην Ελλάδα τουφεκίζεται». Ο ίδιος ο Μικρούτσικος, λέει χαρακτηριστικά ότι εκείνη η στιγμή «αποδεικνύει ότι δεν γίνεται να μην έρθει κάποτε εκείνη η κοινωνία στην οποία ο Ποιητής θα ψαρεύει και ο Ψαράς θα γράφει ποιήματα».
| Ο Θάνος και η ΕΔΟΝ
Για την ΕΔΟΝ και το Λαϊκό Κίνημα της Κύπρου ο Θάνος Μικρούτσικος υπήρξε φίλος και συμπαραστάτης.Ο ίδιος έλεγε πως η σχέση του με το ΑΚΕΛ και την ΕΔΟΝ είναι "σχέση διαχρονική". Οι πρώτες του παρουσίες στην Κύπρο ήταν σε φεστιβάλ της ΕΔΟΝ το 1978. Όχι μόνο εμπλούτιζε με την παρουσία του και το βαρυσήμαντο έργο του το φεστιβάλ και τις συναυλίες μας αλλά στήριξε σε καιρούς δύσκολους τόσο την ΕΔΟΝ και το ΑΚΕΛ, όσο και ολόκληρο τον Κυπριακό λαό με τον οποίο είχε μια ιδιαίτερη σχέση.
| Έτσι κι αλλιώς, η γη θα γίνει κόκκινη
Στις 10 Δεκέμβρη 2019, ο Θάνος Μικρούτσικος βραβεύθηκε για τη συνολική προσφορά του στη μουσική και με τα πιο κάτω λόγια χαιρέτησε όσους παρευρέθηκαν για να τον τιμήσουν: «Μην αφήσετε καμιά στιγμή στη ζωή σας να πάει χαμένη. Συνεχώς να ονειρεύεστε. Κυνηγήστε την ουτοπία, όπως σας διαβεβαιώνω το έκανα εγώ και θα συνεχίσω, μέχρι τέλους». Και το έκανε. Μέχρι τέλους.
Καλό ταξίδι Θάνο, στις θολές γραμμές των οριζόντων.
Πηγές
Ημεροδρόμος: https://www.imerodromos.gr/
Κατιούσα: http://www.katiousa.gr/
Ριζοσπάστης: https://www.rizospastis.gr/
Το Βήμα: https://www.tovima.gr/
Documento: https://www.documentonews.gr/
Παράθυρο: http://parathyro.politis.com.cy/
Διάλογος: https://dialogos.com.cy/
902.gr: https://www.902.gr/
Ατέχνως: https://atexnos.gr/
Τα Νέα: https://www.tanea.gr/ta-nea/
Όγδοο: https://www.ogdoo.gr/
*Άρθρο που κυκλοφόρησε στη "Ν" Μαρτίου
