Στις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις της πανδημίας του Covid-19 στις θέσεις εργασίας η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας αναφέρει ότι κατά το δεύτερο τρίμηνο του 2020 η μείωση στις ώρες εργασίας σε σχέση με το τέταρτο τρίμηνο του 2019 διεθνώς αντιστοιχεί σε 400 εκατομμύρια θέσεις πλήρους απασχόλησης. Μπορεί κανείς να υπολογίσει ότι οι άνθρωποι που επηρεάστηκαν αρνητικά ήταν πολύ περισσότεροι, καθώς είναι προφανές ότι δεν υπήρξε απλά ένα χάσιμο 400 εκατομμυρίων θέσεων πλήρους απασχόλησης. Σε κάθε περίπτωση, η «επίσημη» οικονομική ανάλυση επιμένει να θεωρεί την πανδημία ως την αιτία για τη «νέα» παγκόσμια οικονομική κρίση και την απώλεια των εκατομμυρίων θέσεων εργασίας. Ωστόσο η πανδημία, όσο καταλυτικό ρόλο και αν διαδραματίζει στην ραγδαία επιδείνωση της παγκόσμιας οικονομίας, λειτουργεί απλά ως ένας επιταχυντής μιας διαδικασίας που έχει τις ρίζες της στην ίδια τη εσωτερική λογική της καπιταλιστικής αναπαραγωγής.
Αυτή η εσωτερική λογική την οποία πρώτος κριτικά εντόπισε και ανέδειξε ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, συνίσταται στο γεγονός ότι το κεφάλαιο δεν είναι τίποτε άλλο παρά αξία που αξιοποιείται, δηλαδή που αυξάνει τον εαυτό του. Και εφόσον το χρήμα είναι η μορφή εκδήλωσης της αξίας εμπειρικά (δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν την αξία κοινωνικά), τότε αντίστοιχα, η κοινωνική διαδικασία μέσω της οποίας συντελείται η αξιοποίηση της αξίας είναι η μεταμόρφωση του χρήματος σε εμπόρευμα, ούτως ώστε να ξαναμεταμορφωθεί σε περισσότερο χρήμα. Πρόκειται για την διαδικασία που ο Μαρξ αναπαρέστησε με τον γενικό τύπο του κεφαλαίου, Χ-Ε-Χ’, δηλαδή Χρήμα – Εμπόρευμα – περισσότερο Χρήμα (Μαρξ: 1978, σελ.160).
Από αυτόν τον γενικό τύπο του κεφαλαίου, ο Μαρξ συνάγει ότι η κίνηση του κεφαλαίου είναι ατέρμονη, απεριόριστη και αυτοσκοπική (1978, σελ.164-165), αφού «στην αγορά με σκοπό την πούληση και η αρχή και το τέλος είναι το ίδιο πράγμα, χρήμα»( (1978, σελ.164). Από εδώ εκπηγάζει η αχόρταγη φύση του κεφαλαίου που δεν μπορεί ποτέ να κορεστεί την οποία χαρακτηρίζει όχι «το κέρδος μία φορά, αλλά η ακατάπαυστη κίνηση του κερδίζειν» (1978, σελ. 166). Έτσι η αξία (στη μορφή του χρήματος) ξανά και ξανά, αναφέρεται μόνο στον εαυτό της, και ο μοναδικός σκοπός αυτής της κίνησης είναι η συνεχής συσσώρευση υπεραξίας.
Την ίδια στιγμή, αυτή η ατέρμονη δυναμική που εκφράζει η αξία (δηλαδή το χρήμα ή το κεφάλαιο) που ξεπηδά από την ίδια την εσωτερική λογική της, εκδηλώνεται ιστορικά με την συνεχή και ασταμάτητη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, δηλαδή με την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Παρά το γεγονός ότι η τάση για συνεχή αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας εκπηγάζει από την ίδια τη φύση της αξίας, αυτή η τάση βρίσκεται σε εσωτερική αντίθεση με την κίνηση της αξιοποίησης αξίας που περιγράψαμε πιο πάνω (Χ-Ε-Χ’).
Και αυτό, διότι το κεφάλαιο από μόνο του, χωρίς την συνεχή ενσωμάτωση ανθρώπινης εργασίας, δεν μπορεί να ικανοποιήσει την ανάγκη του για συνεχώς αυξανόμενη παραγωγή αξίας (Μαρξ: 1978, σελ. 600-633) και υπεραξίας× η παραγωγή της αξίας βασίζεται αποκλειστικά στην κατανάλωση εργατικής δύναμης (1978, σελ.49-97). Ταυτόχρονα, λόγω του ανταγωνισμού, ήταν και είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για το κεφάλαιο η συνεχής αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, μέσω της επιστημονικοποίησης της παραγωγής. Δημιουργείται επομένως, το εξής (καπιταλιστικό) πρόβλημα: η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας σημαίνει αναγκαστικά αποβολή ζωντανής εργασίας από την άμεση παραγωγική διαδικασία.
Η αντίθεση1 αυτή, το κεφάλαιο να είναι υποχρεωμένο να αυξάνει συνεχώς την παραγωγικότητα μειώνοντας την ποσότητα άμεσης παραγωγικής εργασίας ενώ ταυτόχρονα να εξαρτάται από την εργασία όπως το δέντρο εξαρτάται από το νερό, αποτελεί τη βαθύτερη λογική του καπιταλισμού. Ένεκα αυτής της αντίθεσης, ο Μαρξ (1990, σελ.539) χαρακτήρισε το κεφάλαιο «κινούμενη αντίθεση»:
«Το ίδιο το κεφάλαιο είναι η κινούμενη αντίθεση: προσπαθεί να περιορίσει το χρόνο εργασίας στο ελάχιστο, ενώ από την άλλη μεριά τοποθετεί τον χρόνο εργασίας σαν μοναδικό μέτρο και πηγή του πλούτου»
Τι συνεπάγεται αυτό; Μια διαδικασία κατά την οποία το ίδιο το κεφάλαιο πριονίζει το κλαδί στο οποίο κάθεται. Η αντικειμενική λειτουργία του το οδηγεί να συρρικνώνει την αφηρημένη παραγωγική (για το κεφάλαιο) εργασία, που αποτελεί την ίδια στιγμή την καύσιμη ύλη για την δική του ουσία, την πηγή της αξίας. Βέβαια, το γεγονός ότι το κεφάλαιο «απελευθερώνει» από την υπηρεσία του, ως πλεονάζοντες, εκατομμύρια ανθρώπους, δεν σημαίνει σε καμία στιγμή και την πραγματική απελευθέρωση από την καπιταλιστική κυριαρχία. Το γεγονός ότι πρόκειται για τους απόκληρους του καπιταλισμού δεν σημαίνει ότι οι νόμοι και οι εσωτερική λογική αυτού του συστήματος παύουν να δρουν πάνω τους. Αντίθετα έχουμε εδώ την πιο άθλια μορφή εκδήλωσης της καπιταλιστικής λειτουργίας. Το κεφάλαιο αφού καθυπόταξε ολόκληρη την ανθρωπότητα κάτω από το δικό του μοναδικό κριτήριο – αυτό της αξιοποίησης της αξίας – αφού καταδίκασε τους ανθρώπους και τους εξαθλίωσε στο σημείο να έχουν ως μοναδικό τρόπο επιβίωσης την πώληση της εργατικής τους δύναμης, τους ενημερώνει τώρα ότι το εμπόρευμα τους δεν μπορεί να πωληθεί. Ο «βουβός εξαναγκασμός των οικονομικών σχέσεων» (Μαρξ 1978, σ.762) επιβάλλεται στα άτομα σαν σιδερένιος νόμος.
Κατ’ επέκταση, η επιμονή να φορτώνονται στην πανδημία τα αποτελέσματα μιας διαδικασίας που έχει τις αιτίες της στη αντικειμενική εσωτερική λογική του κεφαλαίου θυμίζει την αναφορά του Μαρξ (1857) για τους οικονομολόγους που ήθελαν να εξηγήσουν τις κρίσεις φορτώνοντας τα στην κερδοσκοπία: «μοιάζουν με την παλιά σχολή των φιλοσόφων της φύσης η οποία θεωρούσε τον πυρετό ως την πραγματική αιτία όλων των ασθενειών»
Κωνσταντίνος Στυλιανού
Υποψήφιος Διδάκτορας
Τμήμα Κοινωνικών & Πολιτικών Επιστημών
Πανεπιστήμιο Κύπρου
1Η αντίθεση αυτή συνιστά την αυτό-αντίθεση του κεφαλαίου Είναι δηλαδή μια αντίθεση προς τον εαυτό του, η οποία λειτουργεί ως η κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης του.
