Η περιόδος του 1945-1955 ήταν η περίοδος που σημαδεύτηκε από το φούντωμα του αντιαποικιακού αγώνα. Οι Βρετανοί έδειξαν αμέσως μετά το τέλος του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου ότι δεν είχαν πρόθεση να εγκαταλείψουν το νησί και να αφήσουν τον κυπριακό λαό να αποφασίσει μόνος του την τύχη του. Χαρακτηριστικό της στάσης των αποικοικρατών ήταν οι ενέργειες τους να θέσουν εκτός νόμου της Παγκύπρια Συντεχνιακή Επιτροπή (ΠΣΕ) και να συλλάβουν την ηγεσία τους, το αιματοκύλισμα της ειρηνικής διαδήλωσης των Λαϊκών Οργανώσεων του Λευκονοίκου που γινόταν για την επέτειο της 25ης Μαρτίου με τρεις νεκρούς και η απόλυση της προοδευτικής ηγεσίας των δασκάλων. Ο κυπριακός λαός όμως ήταν αποφασισμένος να συνεχίσει την πάλη μέχρι να λυτρωθεί από τη μπότα του αποικιοκράτη.
Αυτή την περιόδο αναδεικνύεται πολύ έντονα η αντιπαράθεση ανάμεσα στα δύο κέντρα του αντιαποικιακού αγώνα, που μπορεί να είχαν κοινό στόχο –την αυτοδιάθεση, που τότε σήμαινε ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα- έδιναν όμως διαφορετικό περιεχόμενο στην πάλη.
Από τη μια είναι η αστική τάξη και η δεξιά που ήταν συνασπισμένες γύρω από την Eθναρχία με επικεφαλής τον εκάστοτε Aρχιεπίσκοπο. Αυτός ο πόλος θεωρούσε ότι η Κύπρος θα έβρισκε δικαίωση στα πλαίσια της λεγόμενης «ελληνοβρετανικής φιλίας» κι έβλεπε τον αγώνα ως συνέχεια των αλυτρωτικών αγώνων των αρχών του 20ου αιώνα.Iδεολογικά χαρακτηρίζονταν από φανατικό αντικομουνισμό, ο οποίος ενισχυόταν από το εμφυλιοπολεμικό κλίμα της Eλλάδας και την οδηγούσε σε απόρριψη οποιασδήποτε συνεννόησης με τους κομμουνιστές αλλά και από άκρατο εθνικισμό – σοβινισμό που την οδηγούσε στην περιφρόνηση των Τ/κυπρίων.
Από την άλλη, η εργατική τάξη και προοδευτικά αστικά στοιχεία συνασπίστηκαν γύρω από το ΑΚΕΛ το οποίο έβλεπε την πάλη του κυπριακού λαού να εντάσσεται στην γενικότερη αντιιμπεριαλιστική πάλη των λαών και επέμενε έντονα στην ανάγκη για ενιαίο παλλαϊκό μέτωπο πάλης ενάντια στους αποικιοκράτες και διεθνοποίηση του κυπριακού με την υποστήριξη των σοσιαλιστικών χωρών. Το ΑΚΕΛ απέρριπτε ανταλλάγματα στους ιμπεριαλιστές. Αντιπάλευε τον εθνικισμό-σοβινισμό και διαβεβαίωνε τους Τ/κύπριους ότι πάντοτε θα υπεράσπιζε με κάθε τρόπο και τα δικά τους συμφέροντα.
Η αντιπαράθεση Δεξιάς - Αριστεράς εκφραζόταν πολύ έντονα στις δημοτικές εκλογές που τότε ήταν έντονα πολιτικοποιημένες. Στα δε προγράμματα των υποψηφίων της Αριστεράς προβάλλονταν έντονα πολιτικά αιτήματα όπως το δικαίωμα αυτοδιάθεσης και η διεύρυνση των πολιτικών δικαιωμάτων των Κυπρίων. Σε συνεργασία με άλλες προοδευτικές προσωπικότητες, το ΑΚΕΛ σημείωσε μεγάλες νίκες στις δημοτικές εκλογές της δεκαετίες τους 1940. Το 1946 ειδικότερα, ο θρίαμβος της Αριστεράς ήταν σαρωτικός αφού κέρδισε τη Λευκωσία, τη Λεμεσό (με το ΓΓ του ΑΚΕΛ), την Αμμόχωστο και τη Λάρνακα.
Το ΑΚΕΛ δεν δίστασε να συμμετέχει στη Διασκεπτική διεκδικώντας καθεστώς αυτοκυβέρνησης ως μεταβατικό στάδιο προς την αυτοδιάθεση. Αποχώρησε όμως όταν διαπίστωσε ότι οι Άγγλοι δεν είχαν ειλικρινή διάθεση να προχωρήσουν σε ένα καθεστώς πραγματικής αυτοκυβέρνησης. Στη συνέχεια, το ΑΚΕΛ πήρε πρωτοβουλίες για τη διεθνοποίηση του κυπριακού και το Νοέμβρη του 1949 υπόμνημα στον ΟΗΕ με τον χαρακτηριστικό τίτλο: "Kατηγορούμε τη Bρετανία" μεταφέροντας για πρώτη φορά το πρόβλημα στο διεθνή οργανισμό. Το ΑΚΕΛ για λόγους ενότητας και σεβόμενο το αίσθημα της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού αναστέλλει τη δική του εκστρατεία υπογραφών και συμμετέχει στο δημοψήφισμα του Γενάρη του 1950. Ταυτόχρονα συνεχίζει να αποστέλλει αντιπροσωπείες στο εξωτερικό για να προβάλλουν τον αγώνα του λαού μας. Όπως ομολόγούσαν οι Βρετανοί για αυτή την περίοδο «Οι κομμουνισταί είναι αυτοί οι οποίοι ανέπτυξαν ολόκληρο μηχανισμό αγώνος εναντίον της καθεστωτικής τάξεως, τας μαζικάς διαδηλώσεις, τας πολιτικάς απεργίας, την αναγραφή συνθημάτων, τη στασιαστική προπαγάνδα και τα υπερμεγέθη υπομνήματα».
Η δεκαετία αυτή κατέγραψε και έντονη άνοδο της ταξικής πάλης.
Κατά την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είχαμε μεγάλες κινητοποιήσεις των εργαζομένων όπως ήταν ο αγώνας της 1ης του Mάρτη 1944 για τον τιμάριθμο. Στα χρόνια μετά το 1945 και μέχρι την ανεξαρτησία σαν αποτέλεσμα των αγώνων κάτω από την καθοδήγηση του AKEΛ και της Παγκύπριας Εργατικής Ομοσπονδίας (ΠΕΟ) κατακτήθηκε το αναφαίρετο δικαίωμα οργάνωσης των εργαζομένων και τέθηκαν οι βάσεις των πλείστων κοινωνικο-οικονομικών κατακτήσεων που απολαμβάνουν σήμερα οι Κύπριοι εργαζόμενοι.
Aποκορύφωμα αυτών των αγώνων υπήρξαν οι μεγάλες απεργίες των μεταλλωρύχων, των αμιαντωρύχων και των οικοδόμων του 1948. Oι απεργίες αυτές έμειναν στην Ιστορία ως μεγαλειώδεις σε ένταση, διάρκεια και ηρωισμό αλλά και με το τίμημα βαριών θυσιών. H εργατική τάξη με τη συμπαράσταση της συντριπτικής πλειοψηφίας του λαού μας το 1948 έδωσε μια μεγάλη ταξική μάχη και την κέρδισε, παρά το γεγονός ότι εναντίον της συνασπίστηκε η ξένη και ντόπια εργοδοσία, η αποικιακή κυβέρνηση, η ηγεσία της εκκλησίας και η απεργοσπαστική ηγεσία της ΣEK. Tην μεγάλη ταξική μάχη του 1948 όπως και πολλές άλλες πριν και μετά την έδωσαν από κοινού και αδελφωμένοι οι E/κύπριοι και T/κύπριοι, σφραγίζοντας έτσι τη φιλία των δυο κοινοτήτων. Tο 1948 παραμένει φωτεινό ορόσημο στους κοινωνικούς αγώνες των κυπρίων εργαζομένων καθώς έδωσε το έναυσμα στους εργάτες να συνεχίσουν τους αγώνες και τις διεκδικήσεις του που ως αποτέλεσμα όλων αυτών των αγώνων κατακτήθηκε το 8ωρο, το δικαίωμα οργάνωσης, οι συλλογικές συμβάσεις, η ΑΤΑ, οι κοινωνικές ασφαλίσεις κ.α.
Μπροστά σε αυτά τα δεδομένα, η Δεξιά προκειμένου να ανακτήσει τα ηνία του αγώνα και να αντικόψει την ορμή του ΑΚΕΛ, προχωρεί στην έναρξη ένοπλου αγώνα, παρά το γεγονός ότι όλα τα αντικειμενικά δεδομένα προδικάζουν το αρνητικό αποτέλεσμα. Δίνει μάλιστα την ηγεσία του αγώνα σε ένα φανατικό αντικομμουνιστή, γνωστό για τη συνεργασία του με τους Ναζί, το Γεώργιο Γρίβα.
Λίγους μήνες αργότερα, οι Άγγλοι βρίσκουν ευκαιρία να θέσουν εκτός νόμου το ΑΚΕΛ, τις Λαϊκές Οργανώσεις της νεολαίας, των αγροτών και των γυναικών καθώς επίσης να κλείσουν την εφημερίδα «Νέος Δημοκράτης» και άλλες προοδευτικές τ/κυπριακές εφημερίδες. Συλλαμβάνουν μάλιστα και φυλακίζουν 134 ηγετικά στελέχη του Κόμματος. Θέλησαν να εξουθενώσουν την πιο συνεπή αντιιμπεριαλιστική, αντιαποικιακή δύναμη στην Κύπρο. Το ΑΚΕΛ συνιστούσε πραγματική απειλή για την κυριαρχία τους στο νησί μας και εμπόδιο στα σχέδια τους να το μετατρέψουν σε αβύθιστο αεροπλανοφόρο του ΝΑΤΟ.
Τα χρόνια που θα ακολουθούσαν θα ήταν χρόνια παρανομίας, διωγμών αλλά και χρόνια της άγριας τρομοκρατίας από το Γρίβα και τους μασκοφόρους τους. Όμως, η δεκαετία 1945-1955 σφράγισε ότι το Κόμμα της Εργατικής Τάξης είχε πλέον ριζώσει για τα καλά μέσα στο λαό.