Η ίδρυση του ΑΚΕΛ και ο αντιφασιστικός αγώνας
Σεπτέμβριος 1939, ο Χίτλερ εισβάλλει στην Πολωνία και ουσιαστικά ξεκινά ένας Γολγοθάς για την ανθρωπότητα που θα αφήσει πίσω του 60 εκατομμύρια νεκρούς, τραυματίες και ένα πλανήτη καταστρεμμένο από όλες τις απόψεις.
Κύπρος 1940, οι Άγγλοι αποικιοκράτες στην προσπάθεια τους να εντάξουν τους Κύπριους στον συμμαχικό στρατό αναγκάζονται να χαλαρώσουν τα καταπιεστικά μέτρα της Παλμεροκρατίας.
Η ανάπτυξη και μαζικοποίηση του εργατικού κινήματος, τα νέα δεδομένα και τα νέα καθήκοντα που έθεσε στην ημερήσια διάταξη ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ανέδειξαν την ιστορική αναγκαιότητα οι εργαζόμενοι της Κύπρου να συγκροτήσουν μια μαζική, πολιτική έκφραση, που να δρα στη νομιμότητα. Το ηρωικό, αλλά ολιγάριθμο και παράνομο ΚΚΚ ήταν φανερό ότι δεν μπορούσε πια να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις. Έτσι η ηγεσία του ΚΚΚ αποφασίζει να αξιοποιήσει τα δεδομένα και το κλίμα που δημιούργησε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και να προχωρήσει στην ίδρυση ενός καινούργιου, νόμιμου κόμματος.
Το ΚΚΚ που βρισκόταν στην παρανομία από το 1931 στο 4ο παράνομο Συνέδριο του, που έγινε το 1940, αποφάσισε την ίδρυση νόμιμης πολιτικο-μαζικής οργάνωσης. Η ιδέα έτυχε περαιτέρω επεξεργασίας και πρακτικής προώθησης τους μήνες που ακολούθησαν και το ΚΚΚ κατέφυγε σε μια γνωστή τακτική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος: όταν δηλαδή τα κομμουνιστικά κόμματα κηρύσσονται παράνομα, για να μπορέσουν να συνεχίσουν τη δράση τους, είτε να μετονομάζονται, είτε να δημιουργούν και να συνυπάρχουν με μια νόμιμη πολιτική έκφραση.
Η προεργασία έγινε σε συνεννόηση με προοδευτικά στοιχεία της αστικής τάξης και καταλήγει στη συνέλευση της Σκαρίνου στις 14 Απριλίου 1941. Εκεί στη Σκαρίνου ιδρύεται το Ανορθωτικό Κόμμα του Εργαζόμενου Λαού – το ΑΚΕΛ, το οποίο με την ιδρυτική του ανακοίνωση αναπροσδιορίζεται ως Κόμμα «με καθαρώς Δημοκρατικόν, Αντιφασιστικόν και Αντιχιτλερικόν χαρακτήρα».
Για μια σύντομη περίοδο ΑΚΕΛ και ΚΚΚ συνυπάρχουν. Το ΚΚΚ στην παρανομία και το ΑΚΕΛ στη νομιμότητα. Το ΚΚΚ όμως, συνενώθηκε βαθμιαία με το ΑΚΕΛ και το 1944 τα δυο κόμματα συγχωνεύτηκαν σε ένα και μοναδικό κόμμα της Εργατικής Τάξης, το ΑΚΕΛ, βασισμένο στις αρχές του Μαρξισμού – Λενινισμού και Προλεταριακού Διεθνισμού.
Το ΑΚΕΛ είναι συνεχιστής του ΚΚΚ. Όχι μόνο γιατί ιδρύθηκε με απόφαση της ηγεσίας του ΚΚΚ αλλά και γιατί σε ότι αφορά την ιδεολογία, την οργανωτική δομή, τις καταστατικές Αρχές και τους στόχους τα δύο κόμματα ταυτίζονται. Από την άλλη το ΑΚΕΛ έφερε μαζί του μια πιο ευρεία αντίληψη των πραγμάτων, ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις πολιτικές και κοινωνικές συμμαχίες και διεύρυνε τους ορίζοντες του Κόμματος. Το ΑΚΕΛ ήταν για την Κύπρο και το λαό μας μια ιστορική αναγκαιότητα. Όπως εύστοχα λέει ο ποιητής δεν ήταν σπορά της τύχης, αλλά τέκνο της ανάγκης.
Από την ίδρυσή του και κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου το AKEΛ τίθεται στην πρωτοπορία του αντιφασιστικού αγώνα του κυπριακού λαού. Ξεκινά εκστρατείες διαφώτισης, ζητά με υπομνήματα προς την αποικιακή κυβέρνηση την αναβάθμιση της συμβολής της Κύπρου, καλεί τους εργάτες να προσφέρουν ένα μεροκάματο για την άμυνα και αποφεύγει τις απεργίες στα αμυντικά έργα.
Κορυφαία στιγμή των πρώτων χρόνων της ύπαρξης και δράσης του ΑΚΕΛ ήταν η απόφαση της 16ης Ιουνίου 1943 με την οποία η Κ.Ε. του Κόμματος κάλεσε τα μέλη του να καταταχθούν εθελοντικά στο στρατό και να πολεμήσουν το χιτλεροφασισμό. Η απόφαση της 16ης Ιουνίου οδήγησε στη μοναδική οργανωμένη, πλήρως συνειδητή και καθαρά αντιφασιστική, μαζική κατάταξη Κυπρίων για να πολεμήσουν το χιτλεροφασισμό.
«Να γίνει έκκλησις προς όλα τα μέλη του Κόμματος δι’ εθελοντικήν κατάταξιν εις τας ενόπλους δυνάμεις προς ενίσχυσιν του αγώνος δι’ απελευθέρωσιν της Ελλάδος από την Χιτλερικήν τυρρανίαν, απελευθέρωσιν των υποδούλων χωρών και εξασφάλισιν του εθνικού, πολιτικού και κοινωνικού μέλλοντος της Νήσου».
Το ΑΚΕΛ συνδύασε την ενεργό συμμετοχή του στον αντιφασιστικό πόλεμο με την πάλη για τα πολιτικά δικαιώματα, τις δημοκρατικές ελευθερίες και την αυτοδιάθεση του κυπριακού λαού.
Στην έκκληση της 16ης Ιουνίου υπήρξε αθρόα και ενθουσιώδης ανταπόκριση. Έντεκα από τα δεκαεπτά μέλη της K.E. και γύρω στα 800 μέλη του Κόμματος κατατάχθηκαν στο στρατό. Το παράδειγμά τους ακολούθησαν και πολλοί άλλοι στη συνέχεια. Οι AKEΛιστές πολέμησαν στα διάφορα μέτωπα της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής.
Με το τέλος του πολέμου οι Άγγλοι αποικιοκράτες αρνήθηκαν την αποστράτευση στους Κύπριους γιατί ήθελαν να τους χρησιμοποιήσουν στους αποικιακούς τους πολέμους. Αυτό οδήγησε στον αγώνα για την αποστράτευση, στην πρωτοπορία του οποίου βρέθηκαν και πάλιν οι Ακελιστές. Στον αγώνα για την αποστράτευση θυσίασε τη ζωή του ο Ακελιστής Τάκης Κυθραιώτης ενώ εκατοντάδες Ακελιστές κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Κύπρο και την Αίγυπτο. Τελικά οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να αποστρατεύσουν τους Κύπριους στρατιώτες.
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι νίκες του σοβιετικού στρατού καθώς και ο αγώνας για την αποστράτευση στάθηκαν το μεγάλο σχολείο για τα στρατευμένα στελέχη του ΑΚΕΛ. Επιστρέφοντας στην Κύπρο ενίσχυσαν με τη δράση τους το Κόμμα, που ήδη από τα χρόνια του πολέμου αποκτά μαζική επιρροή και μετατρέπεται σε μια μεγάλη πολιτική και κοινωνική δύναμη. Η γρήγορη ανάπτυξη της επιρροής του ΑΚΕΛ αποδεικνύει ότι η κυπριακή κοινωνία είχε ανάγκη από ένα κόμμα όπως το ΑΚΕΛ.
Μετά το τέλος του πολέμου οι Βρετανοί αποικιοκράτες αναίρεσαν τις υποσχέσεις που είχαν δώσει και αρνήθηκαν στον κυπριακό λαό το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Οι προθέσεις των Βρετανών φάνηκαν ξεκάθαρα με συγκεκριμένες ενέργειες τους. Στις 25 του Μάρτη 1945 η αποικιακή αστυνομία πυροβόλησε ενάντια σε διαδήλωση του Λαϊκού Κινήματος στο Λευκόνοικο με αποτέλεσμα τη δολοφονία των λαϊκών αγωνιστών Ανδρέα Εξηντάρη και Ανδρόνικου Κυπριανού και ενός 8χρονου μαθητή. Στις 13 του Ιούλη 1945 έθεσαν εκτός νόμου την Παγκύπρια Συντεχνιακή Επιτροπή (ΠΣE) και συνέλαβαν δεκαοκτώ μέλη της ηγεσίας της τα οποία καταδικάστηκαν από 12 ως 18 μήνες φυλάκιση. Για τον κυπριακό λαό δεν έμενε άλλη επιλογή παρά να συνεχίσει την αντιαποικιακή πάλη.
H αντιφασιστική νίκη, η δημιουργία της κοινότητας των σοσιαλιστικών χωρών, η κρίση του αποικιοκρατικού συστήματος του ιμπεριαλισμού και η ανάπτυξη του αντιαποικιακού αγώνα των λαών δημιουργούν ευνοϊκές διεθνείς συγκυρίες για το φούντωμα της απελευθερωτικής πάλης και του δικού μας λαού. H δεκαετία 1945-1955 είναι δεκαετία έντονου και επίμονου αντιαποικιακού αγώνα με αίτημα το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και για την κατάκτηση πολιτικών ελευθεριών του λαού μας. Το AKEΛ και οι οργανώσεις της Αριστεράς βρίσκονται στις πρώτες γραμμές αυτού του αγώνα