Αν θέλουμε σύντομα και περιεκτικά να εκφράσουμε ποιους εκπροσωπεί το Λαϊκό Κίνημα η σύντομη και συμπυκνωμένη απάντηση θα είναι την «Εργατική Τάξη». Ποια είναι όμως η Εργατική Τάξη;
Η ‘’αδρή’’ προσέγγιση
Η ταξική κοινωνία κλιμακώνεται στην κεφαλαιοκρατία ενώ ο μετασχηματισμός κάθε κοινωνικοοικονομικού σύστημα των ταξικών κοινωνιών καθορίζεται από την πάλη των τάξεων. Στην κεφαλαιοκρατία οι δύο βασικές αντιμαχόμενες τάξεις είναι η αστική τάξη και η εργατική τάξη. Ο Ένγκελς διευκρινίζει με υποσημείωση του για τον τίτλο του κεφαλαίου «Αστοί και Προλετάριοι» του κομμουνιστικού μανιφέστου ότι:
«Με (σ.σ. τον όρο) Μπουρζουαζία εννοείτε η τάξη των σύγχρονων καπιταλιστών, κατόχων των μέσων κοινωνικής παραγωγής και αφεντικών της μισθωτής εργασίας. Με (σ.σ. τον όρο) προλεταριάτο, η τάξη των σύγχρονων μισθωτών εργατών οι οποίοι, μη έχοντας μέσα παραγωγής από μόνοι τους, παράγουν πουλώντας την εργατική τους δύναμη προκειμένου να ζήσουν». (Marx K. Engels F., 1888: Υποσημείωση [3]).
Με βάση τον πιο πάνω ορισμό και σε ένα επίπεδο αφαίρεση ο καθοριστικός παράγοντας καθορισμού των τάξεων είναι η κατοχή ή μη κατοχή μέσων παραγωγής στην ιδιοκτησία του ατόμου. Αυτός ο ορισμός είναι πολύ χρήσιμος για μια αδρή περιγραφή και διαχωρισμό των δύο βασικών τάξεων στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία με ένα τρόπο διακριτό, αντικειμενικό και παρατηρήσιμο. Όλα τα άτομα της κοινωνίας τείνουν να καταλήγουν σε μια από τις δύο αυτές τάξεις μέσα από την εξέλιξη και την όξυνση των καπιταλιστικών αντιθέσεων.
Ο προλετάριος λοιπών είναι ο μισθωτός εργαζόμενος που θέτει σε κίνηση τα μέσα παραγωγή του καπιταλιστική και αμείβεται με μισθό που αντανακλά την αντικειμενοποιημένη αξία της εργασιακή δύναμης. Ο καπιταλιστής από την άλλη είναι ο κάτοχος των μέσων παραγωγής ο οποίος ιδιοποιείται το παραγόμενο προϊόν και βιοπορίζεται από το κέρδος που προκύπτει από αυτό. Επίσης υπάρχει και μια τρίτη κοινωνική ομάδα, η οποία με κριτήριο την πηγή του εισοδήματος της διαφέρει από αστούς και προλετάριους. Αυτή η ομάδα είναι οι γαιοκτήμονες, οι οποίοι δεν αποσπούν το εισόδημα τους ούτε από το μισθό εργασίας ούτε από το κέρδος αλλά από γαιοπρόσοδο, δηλαδή την ενοικίαση της γης που κατέχει. (Μαρξ Κ. , Το Κεφάλαιο (Τόμος ΙΙΙ), 1978: σελ 1087)
Η σύνθετη πραγματικότητα και τα ενδιάμεσα στρώματα
Ωστόσο στην πολυσύνθετη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία υπάρχουν και κάποια ενδιάμεσα και αμφιταλαντευόμενα στρώματα όπως το ‘’μισοπρολεταριάτο’’ το οποίο «αποτελείτε από ανθρώπους που ένα μέρος του χρόνου ζουν μόνιμα σαν προλετάριοι και βγάζουν το ψωμί τους ως ένα βαθμό με την μισθωτή δουλειά στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις» (Λένιν Β. Ι., 1977: σελ. 16).
Τα ενδιάμεσα στρώματα δεν ανήκουν ξεκάθαρα σε μια από τις δύο βασικές τάξεις και φέρουν ταυτόχρονα κάποια χαρακτηριστικά των προλεταρίων και κάποια των αστών.
Υπάρχουν άτομα τα οποία βασίζουν ένα μέρος του βιοπορισμού τους στην εκμετάλλευση ολιγάριθμων μισθωτών εργαζομένων αλλά η μάζα της υπεραξία που αποσπούν καλύπτει μόνο ένα μέρος του βιοπορισμούς τους και το υπόλοιπο μέρος καλύπτεται από ίδιαν εργασία. Υπάρχουν άτομα τα οποία βασίζονται εξ΄ ολοκλήρου στην εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας αλλά οι υλικοί όροι διαβίωσης τους δεν απέχουν πολύ από τους όρους διαβίωσης του προλεταριάτου, δηλαδή το κέρδος που αποσπούν από την υπεραξία είναι μικρό και κυμαίνεται κοντά στην αξία της εργασιακής δύναμης. Υπάρχουν κατηγορίες ανθρώπων που δεν εκμεταλλεύονται μισθωτή εργασία αλλά ταυτόχρονα ούτε πουλούν της εργατική τους δύναμη σε κάποιο κάτοχο μέσων παραγωγής. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν άτομα που είτε κατέχουν μικρής αξίας μέσα παραγωγής ή μια μικρή έκταση γης και τα δουλεύουν μόνοι τους, είτε άτομα που εργάζονται ως αυτό-εργοδοτούμενοι.
Τα πιο πάνω άτομα ξεκάθαρα δεν μπορούν να θεωρηθούν ως προλετάριοι καθώς δεν είναι μισθωτοί που πουλούν την εργασιακή τους δύναμη αλλά ταυτόχρονα ούτε αστοί είναι. Επιπρόσθετα όμως υπάρχουν και κάποια τμήμα των μισθωτών εργαζομένων που επίσης διαχωρίζονται από το προλεταριάτο είτε γιατί οι υλικοί όροι διαβίωσης τους απέχουν ουσιωδώς από τον μέσω προλετάριο είτε γιατί ο ρόλος τους στην παραγωγική διαδικασία δεν είναι αποκλειστικά εκτελεστικός αλλά είναι σε κάποιο βαθμό διευθυντικός είτε τους αναγάγει σε ρυθμιστές/συμμέτοχους στην καπιταλιστική εκμετάλλευση και παραγωγή ή ακόμη συμμετέχουν στην διαιώνιση της αστική κυριαρχίας/ιδεολογίας.
«Όπως ο κεφαλαιοκράτης απαλλάσσεται στην αρχή από την χειρονακτική εργασία μόλις το κεφάλαιο του φτάσει στο ελάχιστο εκείνο μέγεθος με το οποίο και μόνο αρχίζει η καθαυτό κεφαλαιοκρατική παραγωγή , έτσι παραχωρεί τώρα τη λειτουργία της άμεσης και συνεχούς επίβλεψης των ξεχωριστών εργατών και εργατικών ομάδων σε μια ειδική κατηγορία μισθωτών εργατών. Όπως ένας στρατός χρειάζεται στρατιωτικούς αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, έτσι και μια μάζα εργατών που συνεργάζονται κάτω από το πρόσταγμα του ίδιου κεφαλαίου χρειάζεται αξιωματικούς (διευθυντές, διαχειριστές) και υπαξιωματικούς της βιομηχανίας (επιστάτες, foremen, overlookers, contremaitres) που στη διάρκεια του προτσές εργασίας διοικούν εξονόματος του κεφαλαίου. Η δουλειά της επιστασίας εδραιώνεται σαν αποκλειστική τους λειτουργία». (Μάρξ Κ., Το Κεφάλαιο. Τόμος Ι, 1976 σελ 347)
Ένας πιο ευρείς ορισμός
Έτσι ένας πιο ευρείς ορισμός για τις τάξεις είναι αυτός που δίνεται από τον Λένιν: «Τάξεις ονομάζονται μεγάλες ομάδες ανθρώπων που ξεχωρίζουν μεταξύ τους από την θέση που κατέχουν σε ένα ιστορικά καθορισμένο σύστημα της κοινωνικής παραγωγής από την σχέση τους (στο μεγαλύτερο μέρος κατοχυρωμένη και διατυπωμένη σε νόμους) προς τα μέσα παραγωγής, από τον ρόλο τους στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας και συνεπώς από τους τρόπους που ιδιοποιούνται την μερίδα του κοινωνικού πλούτου που διαθέτουν και από το μέγεθος αυτής της μερίδας. Τάξεις είναι οι ομάδες εκείνες των ανθρώπων, που η μια μπορεί να ιδιοποιείται την δουλειά της άλλης χάρη στην διαφορά χάρη της διαφοράς της θέσης που κατέχει μέσα σε ένα καθορισμένο σύστημα της κοινωνικής οικονομίας». (Λένιν Β. Ι., 1977: σελ. 15)
Η σύνθεση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης έχει μια σχετική πολυπλοκότητα και πρέπει πάντοτε να λαμβάνεται υπόψη, αλλά ταυτόχρονα δεν πρέπει να λησμονείτε ότι η σύνθεση της αστική κοινωνίας αφενός είναι λιγότερο πολύπλοκη από τις προηγούμενες ταξικές κοινωνίες και αφετέρου δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι δύο κύριες τάξεις είναι αστοί και οι προλετάριοι και όσο οξύνονται οι καπιταλιστικές αντιθέσεις το σύνολο της κοινωνίας τείνει να καταλήγει σε μια από τις δύο τάξεις. «Ωστόσο, η εποχή μας, η εποχή της αστικής τάξης, χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι απλοποίησε τις ταξικές αντιθέσεις. Ολόκληρη η κοινωνία όλο και περισσότερο χωρίζεται σε δυο μεγάλα αντίπαλα στρατόπεδα, σε δυο μεγάλες τάξεις, που βρίσκονται άμεσα αντιμέτωπες η μια με την άλλη: στην αστική τάξη και στο προλεταριάτο». (Μαρξ K., Ενγκελς Φ., 2011: σελ 26)
Οι αστοί που υπερνικούν στον ενδο-καπιταλιστικό ανταγωνισμό συσσωρεύουν κεφάλαιο και ενισχύουν την θέση τους ενώ τα υπόλοιπα ενδιάμεσα στρώματα τείνουν να προλεταριοποιηθούν αυξάνοντας την τάξη των εκμεταλλευομένων. «Η ίδια η αστική τάξη, μαζί με τους όρους της αναπτύσσεται μονάχα σιγά-σιγά, διασπάται σύμφωνα με τον καταμερισμό της εργασίας σε διάφορα τμήματα και τελικά απορροφάει όλες τις τάξεις με ιδιοκτησία που τις βρίσκει ήδη να υπάρχουν (ενώ αναπτύσσει την πλειοψηφία αυτών που από προηγούμενα δεν είχαν ιδιοκτησία και ένα μέρος των τάξεων που είχαν ως τώρα ιδιοκτησία, σε μια καινούρια τάξη, το προλεταριάτο) στο βαθμό που όλη η ιδιοκτησία που βρέθηκε να υπάρχει μετατρέπεται σε βιομηχανικό ή εμπορικό κεφάλαιο». (Κ. Μαρξ, Φ. Ενγκελς, 1997: σελ 114)
Η υποκειμενική (πολιτική) διάσταση
Όλα τα πιο κάνω αφορούν αντικειμενικά κριτήρια κατάταξης των ατόμων σε τάξεις με βασικότερο κριτήριο την σχέση τους ως προς τα μέσα παραγωγή όπως επίσης τον αντικειμενικό ρόλο τους στην παραγωγική διαδικασία και στην καπιταλιστική διαιώνιση, την πηγή και το μερίδιο εισοδήματος που αποσπούν από τον συνολικό κοινωνικό πλούτου. Οι αντικειμενικοί παράγοντες είναι αυτοί που συνθέτουν μια τάξη «καθεαυτή» σύμφωνα με τον Μαρξ.
Ωστόσο ένας δεύτερος παράγοντας είναι οι προϋπόθεση πολιτικής συγκρότησης της εργατικής τάξης σε «τάξης δι’ εαυτήν» δηλαδή η ανάπτυξη ταξική συνείδησης και η συγκρότηση σε ενεργό κοινωνικό υποκείμενο αναπτυσσόταν συνειδητή ταξική πάλη για τον εαυτό της, για την διασφάλιση των συμφερόντων της έναντι των άλλων τάξεων. «Οι οικονομικές είχαν αρχικά μετατρέψει την μάζα της χώρας σε εργάτες. Η κυριαρχία του κεφαλαίου δημιούργησε για τούτη την μάζα κοινή θέση, κοινά συμφέροντα. Έτσι η μάζα αυτή είναι πια μια τάξη αντίκρυ στο κεφάλαιο. Μα δεν έχει γίνει ακόμα τάξη για τον εαυτό της. Μέσα στην πάλη, που μονάχα μερικές της φάσεις έχουμε σημειώσει, τούτη η μάζα συνενώνεται, συγκροτείται σε τάξη για τον εαυτό της. Τα συμφέροντα που υπερασπίζει γίνονται ταξικά συμφέροντα. Μα η τάξη είναι πάλη πολιτική». (Μαρξ Κ. , Η αθλιότητα της φιλοσοφίας σελ 173)
«Τα ξεχωριστά άτομα διαμορφώνουν μια τάξη μονάχα εφόσον έχουν να διεξάγουν ένα κοινό αγώνα εναντίον μιας άλλης τάξης, αλλιώς βρίσκονται σε εχθρική κατάσταση ανάμεσά τους όντας ανταγωνιστές. Από την άλλη μεριά, η τάξη με τη σειρά της αποκτάει μιαν ανεξάρτητη ύπαρξη και απέναντι στα άτομα, έτσι που τα τελευταία βρίσκουν τους όρους της ύπαρξής τους προδιαγραμμένους, και επομένως η θέση τους στη ζωή και η προσωπική τους εξέλιξη έχουν προσδιοριστεί από την τάξη τους, έχουν υποταχθεί σ’ αυτή». (Κ. Μαρξ, Φ. Ενγκελς, 1997: σελ 114-115)
Υπάρχει εργατική τάξη στον 21ο αιώνα;
Διάφοροι ‘’καλοθελητές’’ σπέβδουν με σπουδή να συμειώσουν ότι όλα αυτά αφορούν περασμένους αιώνες και ότι σήμερα δεν υπάρχει εργατική τάξη με τους όρους που υπέρχες την εποχή που την ανέλυαν οι θεμελειωτές του κομμουνισμού. Σαφέστατα πολλά έχουν αλλάξει από εκείνες τις εποχές. Η εργατική τάξη ως παραγωγική δύναμη αλλάζει ποσοτικά και ποιοτικά μέσα από την ατέρμονη διαδικασία εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμενων.
Η εργατική τάξη σήμερα δυναμώνει αριθμητικά και αποτελεί ολοένα μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού αυξάνοντας τον απόλυτο και σχετικό αριθμός της ένεκα νομοτελούς προλεταριοποίηση του πληθυσμού. Η εργατική τάξη δυναμώνει αριθμητικά και αποτελεί ολοένα μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού.
Παράλληλη η ανάπτυξη μαζικής παραγωγής οικονομικών κλίμακας κάνει οικονομικά βιώσιμη την ανάπτυξη σύγχρονων και πολύπλοκων μέσων παραγωγής και παραγωγικών διαδικασιών των οποίων ο χειρισμός και η συντήρηση απαιτεί την δημιουργία εξειδικευμένου και καταρτισμένου εργατικού δυναμικού. Αυτή η ανάγκη του κεφαλαίου για εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό σε συνδυασμό με τους εργατικούς-λαϊκούς αγώνες για το δικαίωμα στην παιδεία και την μόρφωση δημιουργεί μια τεράστια ποιοτική αύξηση του μορφωτικού επιπέδου της εργατικής τάξη η οποία σταδιακά μετατρέπεται σε ένα ολοένα και περισσότερο επιστημονικά και τεχνικά καταρτισμένο σύνολο.
Επιπρόσθετα το εργατικό κίνημα γίνεται ολοένα και πιο έμπειρο συσσωρεύοντας εμπειρία από την ταξική πάλη, τις πολλές και διάφορες μορφές πάλη που ανέπτυξε σε διαφορετικές συνθήκες και συσχετισμούς δυνάμεων καθώς επίσης τις εμπειρίες και τις γνώσεις τόσο από τα διάφορα μίγματα αστικής διαχείρισης που βίωσε όσο και από τις απόπειρες και τα παραδείγματα εργατικών σοσιαλιστικών κρατών και εξουσιών.
Ωστόσο συνήθων οι προαναρθέντες ‘’καλοθελητές’’ δεν έχουν στόχο να υπογραμμίσουν τις πιο πάνω υπαρκές μεταβολές της εργατικής τάξης αλλά με μια αφθαίρετη τάυτη του όρο εργατική ταξή με το βιομηχανικό προλεταριάτο και την βαριά χειρωνακτική εργασία στου λεγόμενους παραδοσιακούς κλάδους της οικονομίας ευεβρίσκουν την συρρίκνωση ή ακόμα και την εξαφάνιση της εργατικής τάξης στον 21ο αιώνα και κατεπέκταση ως σύχρονοι ‘’Φουκουγιάμες’’ κυρίσουν ξανά το τέλος της ιστορίας ή καλύτερα το τέλος της ταξικής πάλης.
Ωστόσο όπως έχουμε ήδη αναπτύξει κανένα από το κριτήρια της εργατικής τάξης δεν αφορά το είδος της εργασίας (χειρονακτική ή πνευματική), ή το κλάδο της οικονομίας (βιομηχανία ή υπηρεσίας) ή τον τόπο εργασίας (εργοτάξιο ή γραφεία) κ.ο.κ. Η εργατική τάξη είναι η συντριπτική πληοψηφία της κοινωνίας που εργάζεται με εντάλλαγμα ένα μισθό με τον οποίο ίσα που καλύπτει βασικές ανέγκες. Η εργατική τάξη ήταν είναι και θα παραμείνει η πληοψηφική κοινωνική ομάδα που θέτει σε κίνυση της παραγωγή, η πληοψηφική κοινωνική ομάδα που παράγει τα πάντα, η πληοψηφική κοινωνική ομάδα που αργά ή γρήγορα θα απελευθερώσει τον άνθρωπο καταργόντας μια για πάντα την εκμπετάλευση.
Πέτρος Πέτρου
Μέλος Συντακτικής “ν”
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία:
Λένιν, Β. Ι. (1977). ΑΠΑΝΤΑ τόμος 39 (Η Μεγάλη Πρωτοβουλία). Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.
Μαρξ Κ., Ενγκελς Φ. (2011). Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.
Μαρξ Κ., Ενγκελς Φ. (1997). Η γερμανική ιδεολογία (τόμος πρώτος). Αθήνα: GUTENBERG.
Μαρξ Κ., Ενγκελς Φ. (1888). Manifesto of the Communist Party. Chicago: Charles H. Kerr & Company.
Μαρξ, Κ. Η αθλιότητα της φιλοσοφίας. χ.χ.ε.: Νέοι στόχοι.
Μάρξ, Κ. (1976). Το Κεφάλαιο (Τόμος Ι). Αθήνα: Σύγρονη Εποχή.
Μαρξ, Κ. (1978). Το Κεφάλαιο (Τόμος ΙΙΙ). Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.
