Ο θάνατος του Γκορμπατσώφ, του τελευταίου Προέδρου της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ), τον περασμένο Αύγουστο έδωσε χώρο για πολλές αναλύσεις, καλοπροαίρετες και κακοπροαίρετες. Tόσο για την πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού τον 20ο αιώνα όσο και για το ρόλο που διαδραμάτισε ο ίδιος ως ιστορική προσωπικότητα στη διάλυση του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο. Κανένας αφοριστικός χαρακτηρισμός για τον ίδιο τον Γκορμπατσώφ δεν μπορεί να εξηγήσει πως φτάσαμε στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Από την άλλη κανένας δεν μπορεί να παραβλέψει τις ευθύνες του τελευταίου ηγέτη ενός κράτους που δεν υπάρχει πια, χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη στην προσέγγιση μας τις δημόσιες τοποθετήσεις του ή τον εναγκαλισμό του με τον καπιταλισμό, σε σημείο γελοιότητας (πχ συμμετοχή σε διαφήμισης).
Τα λάθη και οι παραλείψεις στην πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού
Τα ιστορικά φαινόμενα δεν μπορούν να ξεπηδήσουν μόνο από τη δράση ενός ανθρώπου, χωρίς φυσικά να παραγνωρίζεται ότι οι προσωπικότητες διαδραματίζουν συγκεκριμένο ρόλο και συνδέονται με τις διάφορες διεργασίες που οδηγούν σε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Και από αυτό το αποτέλεσμα κρίνονται. Είναι ξεκάθαρο πως οι «ρίζες» της διάλυσης της ΕΣΣΔ βρίσκονται πολύ πριν αναλάβει την ηγεσία ο Γκορμπατσώφ. Λάθη και παραλείψεις στην πορεία οικοδόμησης του σοσιαλισμού είχαν ήδη ενταθεί πριν το 1985.
Η εισαγωγή πολιτικών ενίσχυσης της αγοράς, η διεύρυνση της διαφοράς εισοδήματος μεταξύ εργαζομένων και διευθυντικών στελεχών, η ενίσχυση της παραγωγικότητας με κριτήριο την ποσότητα των παραγόμενων προϊόντων και όχι τις ανάγκες της κοινωνίας ήταν μόνο μερικές από τις πολιτικές που οδήγησαν στην ενίσχυση του ατομικού συμφέροντος σε βάρος του συλλογικού. Δεν μπορούμε παράλληλα να παραγνωρίσουμε ότι τα θέματα οικονομίας είναι σύνθετα. Ειδικά συνυπολογίζοντας πως ο σοσιαλισμός οικοδομείτο για πρώτη φορά και προσπαθούσε να προσαρμοστεί έχοντας να αντιμετωπίσει και πολλούς εξωγενείς παράγοντες. Είχαν δημιουργηθεί επίσης πολιτικές στρεβλώσεις που υποβάθμιζαν την ταξική πάλη τη στιγμή που δεν είχαν καταργηθεί οι αντιθέσεις που φυσιολογικά κληρονόμησε το σύστημα από τον καπιταλισμό. Σε αρκετές περιπτώσεις τα Σοβιέτ μετατράπηκαν από όργανα λαϊκής εξουσίας και ελέγχου (οικονομικού και πολιτικού) σε γραφειοκρατικά όργανα επιβολής των αποφάσεων. Δεν ισχυριζόμαστε ότι τα λάθη και οι παραλείψεις έγιναν σκόπιμα ή ήταν προϊόντα προδοσίας. Ούτε ισχυριζόμαστε ότι αν γίνονταν άλλες ή καθόλου μεταρρυθμίσεις το σύστημα δεν θα είχε αντιμετωπίσει προβλήματα. Αποτιμώντας ιστορικά τα γεγονότα και με την «ασφάλεια» που μας δίνει η χρονική απόσταση κρίνουμε ότι αυτά ήταν μερικά από τα προβλήματα και τις στρεβλώσεις που «κληρονόμησε» ο Γκορμπατσώφ.
Η κληρονομιά που θάφτηκε
Πέραν από τα προβλήματα και τις στρεβλώσεις ο Γκορμπατσώφ και η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης «κληρονόμησαν» και τα θετικά ενός συστήματος που έθεσε τις βάσεις για να καταργηθεί η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Ένα σύστημα που παρείχε στους πολίτες στέγη, δωρεάν υγεία και παιδεία, δουλειά και αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και διαβίωσης που όμοιες τους δεν υπήρχαν σε κανένα καπιταλιστικό κράτος. Είναι γι’ αυτό που, χωρίς να είναι ο αποκλειστικός υπεύθυνος, το όνομα του Γκορμπατσώφ συνδέθηκε με τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Ενός κράτους που ήταν φάρος για τους λαούς όλου του κόσμου καθώς η ύπαρξη του οδήγησε σε κατακτήσεις για τους εργαζόμενους των καπιταλιστικών κρατών, για τους λαούς στις αποικίες και στις υποανάπτυκτες χώρες.
Συνεπώς ο Γκορμπατσώφ ως ηγέτης δεν είναι άμοιρος ευθυνών για τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Οι πολιτικές που ντύθηκαν με ωραία ονόματα για να αλλάξουν καταστάσεις, που όντωςήταν προβληματικές, «Περεστρόικα» (ανασυγκρότηση) στο πεδίο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και «γκλάσνοστ» (διαφάνεια) στο επίπεδο της κρατικής λειτουργίας δεν οδήγησαν στην αναζωογόνηση του σοσιαλισμού αλλά στο τέλος του. Ενισχύθηκαν οι λογικές της αγοράς στην οικονομία όπως για παράδειγμα με τη μετατροπή κρατικών επιχειρήσεων σε «ομαδικές», που σε βάθος χρόνου έγιναν ιδιωτικές.
Η έμφαση στα λάθη του παρελθόντος, οδήγησαν αντί σε κριτική ανάλυση τους με στόχο το ξεδίπλωμα των δυνάμεων της σοσιαλιστικής κοινωνίας, σε σπίλωση του συστήματος. Συνυπολογίζοντας τις εξωτερικές πιέσεις, τον «ψυχρό πόλεμο», την παντοδυναμία του αντιπάλου που παρουσίαζε μια πλασματική, εξιδανικευμένη εικόνα των καπιταλιστικών χωρών, τις υποχωρήσεις προς τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής και την παρουσίαση του σοσιαλισμού με εν γένει αδυναμίες από την ηγεσία του ΚΚΣΕ, αναγνωρίζουμε ότι το εγχείρημα για περισσότερη δημοκρατία και περισσότερη διαφάνεια αξιοποιείτο από κάποιους να το παρωθήσουν σαν άλλο σύστημα και άλλη οικονομική οργάνωση της κοινωνίας. Χωρίς, λοιπόν, να υιοθετούμε ότι η καπιταλιστική παλινόρθωση και η διάλυση της ΕΣΣΔ υπήρξε αποτέλεσμα ξεκάθαρα ή αποκλειστικά της λαϊκής αντίδρασης, αντιθέτως ο λαός επανειλημμένα εξέφρασε την πεποίθηση παραμονής στον σοσιαλισμό, με αποκορύφωμα το δημοψήφισμα το Μάρτιο του 1991 με αποτέλεσμα σχεδόν 80% υπέρ της διατήρησης της ΕΣΣΔ και του σοσιαλισμού, π ρ ο β λ η μ α τ ι ζ ό μ α σ τ ε παράλληλα γιατί τις κρίσιμες στιγμές ο λαϊκός παράγοντας δεν επεδίωξε ή δεν κατάφερε να σταθεί εμπόδιο και να υπερασπιστεί τις κατακτήσεις και το σύστημα.
Ο ρόλος που διαδραμάτισε ο Γκορμπατσώφ διαφαίνεται και από το πως αντιμετωπίστηκε ο θάνατος του από ηγέτες και προσωπικότητες του δυτικού κόσμου. Πως μπορεί να παραγνωριστεί ο ρόλος του όταν λαμβάνει διθυραμβικά σχόλια από αστούς ως ο ηγέτης που έθεσε τέρμα στον «ψυχρό πόλεμο» και οδήγησε την ανθρωπότητα σε συνθήκες «ειρήνης»; Φυσικά όλοι αυτοί οι υπερασπιστές της «ειρήνης» στον δυτικό κόσμο που θρηνούν τον Γκορμπατσώφ είναι οι ίδιοι που έστελναν βόμβες απεμπλουτισμένου ουρανίου στη Γιουγκοσλαβία, διέλυαν το Αφγανιστάν και το Ιράκ, υποκινούσαν πραξικοπήματα στη Λατινική Αμερική, τριχοτομούσαν τη Λιβύη και ο κατάλογος επεμβάσεων δεν έχει τελειωμό.
Το όραμα παραμένει ζωντανό
Η ΕΣΣΔ διαλύθηκε και οι ευθύνες μπορούν να αποδίδονται κατά το δοκούν σε ηγέτες, προσωπικότητες και οργανισμούς, ενίοτε με αφοριστικούς χαρακτηρισμούς και δοσμένες απαντήσεις. Η ουσία όμως είναι η κριτική αποτίμηση της εβδομηκονταετούς οικοδόμησης του σοσιαλισμού, των επιτευγμάτων, των λαθών και των στρεβλώσεων, με στόχο το ξεδίπλωμα του οράματος του σοσιαλισμού και την ενίσχυση του στις συνειδήσεις των εργαζομένων. Παρά το πισωγύρισμα με την υποστολή της σημαίας και τη διάλυση του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο, οι ιδέες δεν υποστέλλονται και δεν διαλύονται. Ο αγώνας για την κοινωνία της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, ο αγώνας για την κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο συνεχίζεται. Ο σοσιαλισμός είναι επίκαιρος και θα έρθει ξανά στο προσκήνιο, η επανάσταση «θα ξανασυμβεί με χίλιους τρόπους, όσο θα υπάρχουν οι αιτίες οι παλιές εκείνες που ανάψανε του Οκτώβρη τις φωτιές».
•Άλκης Συλικιώτης Μέλος Κεντρικής Γραμματείας ΕΔΟΝ