Το Κυπριακό και η Κυβέρνηση Παπάγου
Το Σεπτέμβρη του 1954 η Ελληνική Κυβέρνηση Παπάγου δέχεται να πάρει το Κυπριακό αίτημα για από-αποικιοποίηση και ένωση στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών. Αμερικανική όμως πρόταση για απόσυρση του αιτήματος και αναβολή της συζήτησης εν ευθέτω χρόνο βρίσκει σύμφωνη την Ελλάδα αφού συζήτησή του θα οδηγούσε σε σύγκρουση με Αγγλία και Τουρκία και η Ελλάδα δεν προτίθετο να κινηθεί κατά Συμμαχικών Δυνάμεων. Υπέρ της συζήτησης του ζητήματος τάχθηκαν το κίνημα των Αδεσμεύτων και οι χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Εξάλλου η Ελλάδα έθεσε το ζήτημα φοβούμενη μια αντίστοιχη πρωτοβουλία από την Πολωνία καθώς προηγούμενα και για πρώτη φορά ο Εμίλ Κατσούκι κατηγόρησε την Ελλάδα για αδράνεια στο Κυπριακό.
Εν τω μεταξύ στο εσωτερικό μέτωπο στην Ελλάδα, μαζικές διαδηλώσεις υπέρ του Κυπριακού αιτήματος διοργανώνονται από την Ενωμένη Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ). Ήδη από την περίοδο του 1940 το Κυπριακό αποτελούσε κατ’ αποκλειστικότητα υπόθεση της Αριστεράς με το ΕΑΜ να είναι η μόνη δύναμη που να συμπεριλαμβάνει στα αιτήματά της την προσάρτηση της Κύπρου. Ιδιαίτερα έκρυθμη όμως κατέστη η ατμόσφαιρα όταν ο λαός της ΕΔΑ και σύσσωμης της Αθήνας σε κλίμα έντονα ακόμα μετεμφυλιακό διαδήλωνε κατά των συμμάχων της χώρας και κατακτητών της Κύπρου με σύνθημα «Η Ελλάδα έξω από το ΝΑΤΟ». Η πόλωση οξύνετο καθώς η δεξιά ήταν χωρίς αντεπιχείρημα στο Κυπριακό που κατέστη η μοναδική υπόθεση εκδήλωσης αριστερών αντι-αμερικανικών συναισθημάτων από το λαό. Αυτό όμως σήμαινε νομιμοποίηση της μέχρι τότε πολιτικής του ΕΑΜ καθιστώντας προβληματική την αιτιολόγηση τόσο της εσωτερικής όσο και της εξωτερικής πολιτικής του καθεστώτος,
Για την κυβέρνηση Παπάγου η επίλυση του Κυπριακού ισοδυναμούσε με υπέρβαση των αδιεξόδων της εσωτερικής και εξωτερικής του πολιτικής. Ήδη δε από το 1953 τέθηκε το ζήτημα επίλυσης του ζητήματος με τη βία, θέση που γνώριζε έντονη απήχηση μεταξύ κυβερνητικών και παραστρατιωτικών κύκλων. Παράρτημα της «Οργάνωσης Χ» ενέδρευε στο νησί από το 1948 ενώ το σύνολο των ενδιαφερομένων (Μακάριος, Γρίβας, αδελφοί Λοιζίδη )που ήταν συνδεδεμένοι με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου και της κατοχής συμφώνησαν για το πλαίσιο του Αγώνα, ταυτόχρονα Αντιβρεττανικού και Αντικομμουνιστικού.
Τον Απρίλη του 1955 όπλα από την κυβέρνηση Παπάγου αποστέλλονται στο νησί με το Ιστιοφόρο Άγιος Γεώργιος πράγμα που πληροφορούνται οι Βρεττανοί. Η προκήρυξη του ΕΜΑΚ (Εθνικό Μέτωπο Αγωνιστών Κύπρου, αργότερα ΕΟΚΑ)όπως φτάνει από την Ελλάδα αναφέρει ρητά ότι απαγορεύεται η συμμετοχή Κομμουνιστών στον αγώνα.
Η στάση του ΑΚΕΛ
Την επομένη της έναρξης του Αγώνα, το ΑΚΕΛ καταδικάζει ενώ μέσω της Χαραυγής εξαπολύονται υβριστικοί χαρακτηρισμοί για τον Αγώνα, γεγονός που κατά πολλούς αποτελεί το σοβαρότερο λάθος του κόμματος. Η καταδίκη αυτή έδωσε την πρόφαση και το άλλοθι να αποδίδονται μη ευσταθείς κατηγορίες για προδοσία στο κόμμα και τα μέλη του. Οι δολοφονίες Αριστερών την περίοδο του Αγώνα με την πρόφαση προδοσίας ήταν συχνό φαινόμενο.
Τουρκοκύπριοι, Τουρκία και Αγγλία
Ο τρόπος δράσης της ΕΟΚΑ ήταν συγκεντρωτικός και καθοδηγούμενος από κέντρα των Αθηνών. Σταδιακά ο αγώνας εξασφάλισε την πλήρη υποστήριξη του λαού ενώ ένα ενθουσιώδες κλίμα επικράτησε στο νησί. Παρασυρμένος από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα ο λαός δεν αξιολογεί την ορθότητα του αγώνα ενώ από τους συλλογισμούς του απουσιάζει μόνιμα το Τουρκοκυπριακό στοιχείο. Η δε Τουρκοκυπριακή κοινότητα φοβούμενη ότι την επαύριον τα ίδια όπλα πρόκειται να στραφούν εναντίον της συμμαχεί με τους ‘Αγγλους και στελεχώνει μόνη της τόσο το Αστυνομικό όσο και το Επικουρικό σώμα. Για την Άγκυρα ο αγώνας της ΕΟΚΑ αποτελεί βιολογικό κίνδυνο για τους ομοεθνείς Τ/Κ για αυτό και επιδιώκει την εμπλοκή της στο Κυπριακό. Η Αγγλία, για την οποία η διχοτόμηση του νησιού δεν αποτελούσε προηγούμενα λύση όταν αντιλαμβάνεται την αδυναμία της στο Κυπριακό αποφασίζει να εμπλέξει σε αυτό και την Τουρκία. Ως εκ τούτου χρονικά μεταγενέστερη της αλλαγής της στάσης του Λονδίνου είναι η επέμβαση της Άγκυρας.
1955 και η Τριμερής του Λονδίνου
Μέχρι τώρα και ενώ εμπλεκόμενα μέρη παρέμεναν η Αγγλία και η Ελλάδα, η λύση του Κυπριακού ζητήματος δεν θα μπορούσε να ήταν άλλη από ένωση ή διατήρηση της αποικιοκρατίας. Με το που εμπλέκεται όμως και η Τουρκία στην τριμερή το ενδεχόμενο για Ένωση ενταφιάζεται. Τη δυνατότητα όμως για να εμπλακεί την εξασφαλίζει από τη στάση της Τ/Κ κοινότητας που απευθύνεται σε αυτήν ζητώντας βοήθεια. Η συσπείρωση της κοινότητας επιτυγχάνεται μετά από της συγκρούσεις ΕΟΚΑ- Επικουρικού ενώ η αύξηση του τουρκικού εθνικισμού έχει ως αποτέλεσμα και τις δολοφονίες Αχμέτ και Σατί Τ/Κ που συμμετείχαν σε αριστερές συντεχνίες. Αυτό προκαλεί και την μαζική αποχώρηση Τ/Κ από συντεχνίες της Αριστεράς κυριότερα λόγω του φόβου αντιποίνων.
Η Κυβέρνηση Καραμανλή
Τον Παπάγο που πεθαίνει διαδέχεται στην Πρωθυπουργία ο ακόμα πιο φιλοαμερικανός Κωνσταντίνος Καραμανλής με ΥΠΕΞ τον Αβέρωφ, ενώ εντονότερη προβάλλει και η επιθυμία του βασιλιά για οριστικό κλείσιμο του ζητήματος. Για την Ελλάδα προτιμότερη ήταν βέβαια η λύση της διχοτόμησης γιατί ενόσω το ζήτημα παρέμενε ανοικτό, ενισχύονταν οι Κομμουνιστές στην Ελλάδα και υποσκάπτετο η Φιλοδυτική πολιτική της Κυβέρνησης.
Πώς προκύπτει η λύση Ανεξαρτησίας
Προοδευτικά κατέστη σαφές ότι η νίκη των Κυπρίων στον Απελευθερωτικό αγώνα ήταν αδύνατη και ως εκ τούτου η ένωση ανέφικτη. Ακόμα η συσπείρωση των Τ/Κ γύρω από την Άγκυρα καθιστούσε τα πράγματα πολύ πιο δύσκολα. Αντί της διχοτόμησης λοιπόν, που προωθούσαν ελληνικοί κύκλοι ο Μακάριος τάσσεται υπέρ της προοπτικής της Ανεξαρτησίας. Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα ήταν το πώς να πειστεί ο Κυπριακός λαός που τόσα χρόνια πολεμούσε για την ένωση να υποστηρίξει Ανεξαρτησία. Πολιτικός ήταν ακόμα ο χαρακτήρας δολοφονιών αριστερών στελεχών καθώς δεν έπρεπε να φανεί στο τέλος δικαιωμένη η πολιτική του ΑΚΕΛ που εξαρχής διαφωνούσε με την πολιτική του ένοπλου Αγώνα που οδηγούσε τελικά σε Ανεξαρτησία. Οδεύοντας λοιπόν προς την τελική ευθεία και την επιλογή της λύσης της Ανεξαρτησίας το σκηνικό είχε ως εξής:
i. Ο Καραμανλής ανησυχούσε για την άνοδο των ποσοστών της ΕΔΑ και τις μαζικές διαδηλώσεις υπέρ της Ένωσης
ii. Οι ΗΠΑ ανησυχούσαν για την ογκούμενη διχόνοια στο Ανατολικό σκέλος του ΝΑΤΟ
iii. Η Βρετανία δεδομένου του υψηλού κόστους κατοχής του νησιού και των ένοπλων συρράξεων αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι απαραίτητη η κατοχή ολόκληρου του νησιού: και οι βάσεις αρκούν!
iv. Ο Μακάριος αποδέχεται την Ανεξαρτησία
Οι συμφωνίες Ζυρρίχης Λονδίνου και η παρουσία της Αριστεράς
Τον Ιανουάριο του 1959 στη Ζυρρίχη, Ελλάδα και Τουρκία εν τη απουσία Κύπρου και Βρετανίας αποφασίζουν την ίδρυση ανεξάρτητου Κυπριακού κράτους. Ανεξαρτησία, δεν σήμαινε όμως και αδέσμευτο κράτος. Αναγκαία υπήρξε όμως και η υπογραφή δεύτερης συμφωνίας που αυτή τη φορά να περιλαμβάνει και τα Αγγλικά συμφέροντα. Όπερ και εγένετο τον Φλεβάρη του ίδιου χρόνου στο Λονδίνο, όπου και προσκλήθηκαν αντιπρόσωποι των δύο κοινοτήτων. Της Ε/Κ ηγεσίας ηγείτο ο Μακάριος ο οποίος για να μην επωμιστεί την πλήρη ευθύνη των συμφωνιών συνοδεύεται από πολυμελή αντιπροσωπεία δημάρχων και ηγετών πολιτικών οργανώσεων. Λόγω όμως της αντίδρασης Αβέρωφ που δε θέλει Κομμουνιστές στην αποστολή, σχηματίζονται δύο αντιπροσωπείες. Στην πρώτη, η οποία συμμετέχει στις διαπραγματεύσεις δεν συμμετέχουν τα στελέχη του ΑΚΕΛ ενώ στη δεύτερη και διευρυμένη ενσωματώνονται τα ακάλεστα στελέχη του ΑΚΕΛ.
Οι θέσεις της Κυπριακής πλευράς όχι μόνο δεν γίνονται σεβαστές αλλά ούτε και να εκφραστούν γίνεται πολλές φορές δυνατό. Εντούτοις στους ενδοιασμούς του Μακαρίου να υπογράψει ο Καραμανλής απαντά με την απειλή αποχώρησης της Ελληνικής πλευράς από τις συνομιλίες. Ως εκ τούτου μια φαίνεται να ήταν η επιλογή της πλευράς μας: η υπογραφή των συνθηκών καθώς το να επιστρέψει και να συνεχίσει έναν καταδικασμένο, χωρίς στήριξη αγώνα θα ήταν μάταιο.
Η Εναλλακτική λύση της Αριστεράς
Τα στελέχη της Αριστεράς που συμμετείχαν στην αντιπροσωπεία ενώπιον του αδιεξόδου της πλευράς μας που τίθεται αντιμέτωπη προ τετελεσμένων γεγονότων εισηγούνται:
- Η Κυπριακή πλευρά να μην υπογράψει τις συνθήκες
- Να σταματήσει αμέσως ο ένοπλος αγώνας
- Υιοθέτηση τακτικής μαζικού πολιτικού αγώνα
- Επιστροφή στο Διεθνή χώρο και Διεθνοποίηση του Κυπριακού
Ως γνωστό η πρόταση της Αριστεράς απορρίπτεται. Η υιοθέτηση μιας αντίστοιχης πολιτικής, όσο κι αν βοηθούσε το σύνολο του τόπου εξυπηρετώντας το κοινό καλό του συνόλου των πολιτών θα σήμαινε την παραδοχή του ανεπιτυχούς του αγώνα της ΕΟΚΑ και αντίστοιχα την δικαίωση των θέσεων της Αριστεράς. Ακόμα, διεθνοποίηση του ζητήματος σήμαινε στροφή στο κίνημα των Αδεσμεύτων και στη Σοβιετική Ένωση. Αυτό ήταν τραγικό για μια Ψυχροπολεμική περίοδο. Όπως το αντιλαμβάνονταν τότε Μακάριος και Ελληνική κυβέρνηση ο άμεσος πολιτικός κίνδυνος ήταν οι Κομμουνιστές! Λιγότερο επικίνδυνη θα ήταν η υπογραφή της συνθήκης παρά η στήριξη Αριστερών δηλαδή θέσεων!
Την υπογραφή των Συνθηκών αποτελούν δηλώσεις ευφορίας από τη Δεξιά και αντίστοιχα απογοήτευσης και καταδίκης από την Αριστερά. «Ενικήκαμεν» θα δηλώσει θριαμβευτικά ο Μακάριος ενώ ουσιαστικά ενταφιάζεται οριστικά το ενδεχόμενο της ‘Ένωσης και ξεκινά η λειτουργία της πολιτείας βασιζόμενης σε θεσμούς και Σύνταγμα με πρόνοιες διαιρετικές για τις δυο κοινότητες σε ένα ευρύτερο πλέγμα ασταθούς διεθνής ισορροπίας και ανταγωνισμών.