Οι διαχρονικές ιδέες του Μαρξ
Του Κώστα Γουλιάμου*
Αυτή τη χρονιά συμπληρώνονται 130 χρόνια από το θάνατο του Μαρξ. Η επιστημονική του όμως ανάλυση για τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής παραμένει διαχρονική και αξεπέραστη. Έτσι δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως ακόμα και δημοσιολόγοι χωρίς μαρξιστικό προσέγγιση παραπέμπουν στην ανάλυση του Μαρξ για τις κρίσεις του καπιταλισμού. Σε κάθε περίπτωση ο μαρξισμός ως ιδεολογία βρίσκεται στον πυρήνα ενός πλέγματος συσχετισμού ιστορικών και κοινωνικών δυνάμεων και παραμέτρων: φερ` ειπείν, η κρίση συσσώρευσης του κεφαλαίου καταγράφεται πιο εκρηκτική και, συνάμα, η χρεοκοπία των νεοφιλελεύθερων οικονομικών πολιτικών γίνεται πιο εύγλωττη. Στο μεταξύ το καπιταλιστικό σύστημα επεκτείνει με πιο επιθετικά βίαιο τρόπο τα όριά του από την παραγωγή στη σφαίρα της καθημερινής ζωής, ενώ εντατικοποιεί τις πολιτικές και οικονομικές του αντιφάσεις σε παγκόσμια κλίμακα. Η πεποίθηση πως σήμερα η ανθρωπότητα βρίσκεται, όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν, σε τραγικό αδιέξοδο - οικονομικό, οικολογικό, πολιτικό, πολιτισμικό - είναι διάχυτη παντού.
Με αυτά τα δεδομένα, η σκέψη του Μαρξ αποχτά και πάλι μια απαράμιλλη επικαιρότητα. Επειδή ακριβώς δεν αποτελεί μόνο ένα μνημείο σκέψης του παρελθόντος που διατυπώνει αληθείς σκέψεις και θέσεις, αλλά συγκροτεί ένα εξαιρετικά σημαντικό εργαλείο κριτικής ανάλυσης και, κατ` επέκταση, διάγνωσης του παρόντος και πολιτικής προβολής στο μέλλον. Όπως εύστοχα έχει διατυπωθεί, οι ιδεολογικές συγκρούσεις δεν εξαντλούνται πλέον σε απλές αντιπαραθέσεις ιδεών, αλλά παραπέμπουν στην υλικότητα του συνόλου των μηχανισμών συμβολικής κυριαρχίας (λογουχάρη: κράτος, αγορά, μεταμοντέρνες δομές εξατομίκευσης). Έτσι η παρούσα συστημική κρίση σηματοδοτεί σε ένα επίπεδο μια ιδεολογική παλινόρθωση του μαρξισμού, επαληθεύοντας ταυτόχρονα την ερμηνευτική του γονιμότητα. Εξού και η δεκτικότητα των μαρξιστικών προβληματικών αλλά και προσεγγίσεων κερδίζει διαρκώς έδαφος μέσα και κάτω από ορισμένες ιστορικές συνθήκες και κοινωνικές συγκρούσεις, κινηματικές εμπειρίες που δυνητικά μπορούν να λειτουργήσουν ως πολλαπλασιαστές πολιτικής απελευθέρωσης.
Σήμερα, για παράδειγμα, υπάρχουν γόνιμοι όσο και έντονοι προβληματισμοί για την ανασυγκρότηση του δημοσίου χώρου ενάντια στη δικτατορία των χρηματιστικών αγορών. Επιπλέον σε μεθοδολογικό και αναλυτικό επίπεδο, καταγράφονται τουλάχιστον τρεις θεματικοί πυλώνες στους οποίους οφείλει να εστιάσει η κριτική σκέψη με αξιώσεις μάλιστα πολιτικής ηγεμονίας.Ο πρώτος αφορά στην κριτική της εργασίας που αποτελεί την πρωταρχική παράμετρο κάθε κοινωνικής κριτικής. Η εργασία δεν είναι μόνο διαδικασία ανάλωσης της εργατικής δύναμης αλλά και ουσιώδης μορφολογία των μηχανισμών εκμετάλλευσης εντός και εκτός των χώρων εργασίας. Ο δεύτερος θεματικός πυλώνας αφορά στη μελέτη των κοινωνικών συγκρούσεων που αναπτύσσονται στο εσωτερικό ενός μεταμοντέρνου – ολοκληρωτικού καπιταλισμού. Ο τρίτος άξονας παραπέμπει στην προβληματική των εξουσιών και, συνάμα, της συμμετοχής των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων. Η κρίση πολιτικής αντιπροσώπευσης, ως επίσης και η κρίση νομιμοποίησης των ιεραρχημένων θεσμών (λογουχάρη, της Ε.Ε ) δεν είναι μόνο φορέας αποσύνθεσης αλλά και πεδίο εκκόλαψης έλλειψης και έκλειψης εμπιστοσύνης σε αντιδημοκρατικά παγιωμένες μορφές κοινωνικής κυριαρχίας. Και στους τρείς άξονες, οι πολίτες δεν δέχονται ούτε ανέχονται να είναι πολίτες δεύτερης κατηγορίας, ή/και υποδεέστεροι πολίτες.
Εν πάση περιπτώσει, πιστεύουμε μαζί με άλλους πως «η μαρξιστική θεωρία γενικά και τα κείμενα του Μαρξ ειδικότερα δεν έχουν ως μοναδικό, αλλά ούτε και ως κύριο αντικείμενό τους κάποιες συγκεκριμένες (καπιταλιστικές) κοινωνίες της εποχής που διατυπώθηκαν, ούτε αναλύουν απλώς τις συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες στις οποίες έδρασαν οι συγγραφείς τους. Ταυτόχρονα, και κατά κύριο λόγο, αποτελούν αναλύσεις των δομικών χαρακτηριστικών του καπιταλιστικού συστήματος γενικά, όπως αυτό πρόκυψε και παγιώθηκε ιστορικά ως μια ιδιαίτερη μορφή κοινωνικής ταξικής εξουσίας καιεκμετάλλευσης». Για τούτο και ισχυριζόμαστε πως ο μαρξισμός, επί μακρόν η πιο πλούσια θεωρητικά και η πιο ασυμβίβαστη πολιτικά κριτική του καπιταλισμού, δεν τοποθετείται όπως κάποιοι αυτάρεσκα επιμένουν ή/και θέλουν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Το αντίθετο μάλιστα, ο Μαρξ συνέλαβε την έννοια της οικονομικής κρίσης ως μία κερδοσκοπική τρέλα που δεν μπορεί να συνεχιστεί επ 'αόριστον και εκρήγνυται σε ακόμη πιο σοβαρές κρίσεις. Μια τρέλα που δεν λαμβάνει υπόψη της τις πραγματικές ανάγκες των πραγματικών ανθρώπων.
*Ο Κώστας Γουλιάμος είναι αντιπρόεδρος του Ινστιτούτου Ερευνών «Προμηθέας» και Αντι-πρύτανης του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου
