Ο αντιαποικιακός αγώνας του κυπριακού λαού για απαλλαγή από τα δεσμά της Μεγάλης Βρετανίας, δεν πραγματοποιήθηκε μόνο την περίοδο 1955 - 1959, όπως προσπαθεί να επιβάλει ως κυρίαρχο αφήγημα η δεξιά στην Κύπρο. Ο αγώνας για να απαλλαγεί η Κύπρος από το βρετανικό ζυγό παίρνει διαφορετικές μορφές, μέσα από την κατάθεση υπομνημάτων, από τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, προσπάθεια μαζικού πολιτικού αγώνα, την προσπάθεια διεθνοποίησης του Κυπριακού, αλλά και μέσα από τον ένοπλο αγώνα.
Η κατάσταση μέχρι τη δεκαετία του 1940:
Η εκχώρηση της Κύπρου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Μεγάλη Βρετανία το 1878, αναπτέρωσε τις ελπίδες των κατοίκων του νησιού για καλύτερη διαβίωση αλλά και το διακαή τους πόθο για ένωση. Κυρίαρχο ρόλο εκείνη την περίοδο διαδραμάτιζε η εκκλησία και η αστική τάξη της εποχής που εξέφραζε τα αιτήματα αυτά κύρια μέσα από την κατάθεση υπομνημάτων προς τον εκάστοτε Άγγλο αρμοστή.
Η ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου (ΚΚΚ) το 1926, ήρθε να αμφισβητήσει το μονοπώλιο της αστικής τάξης. Από την πρώτη στιγμή το ΚΚΚ, σύνδεσε τον αντιαποικιακό αγώνα με την πάλη για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του κυπριακού λαού. Ταυτόχρονα πρόταξε την ενότητα Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, μέσα από την οργάνωση ενός «Αντιβρεττανικού Ενιαίου Μετώπου, που τελικό στόχο να ‘χει το διώξιμο της Αγγλίας». Προς την επίτευξη του στόχου το ενιαίου μετώπου και για συντονισμό των δράσεων τους, το ΚΚΚ επιδίωξε τη συνεννόηση με τη δεξιά και την εκκλησία για τις προσπάθειες που κατέβαλαν κατά των Άγγλων. Οι θέσεις του αυτές το έφεραν από την πρώτη στιγμή αντιμέτωπο με την αγγλική αποικιοκρατία και το ντόπιο κατεστημένο.
Η ανεργία, η πείνα και η μιζέρια που βίωνε ο λαός και εντάθηκε μετά το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης και η βαριά φορολογία που επέβαλε η αποικιοκρατική κυβέρνηση, οδήγησε την 21 Οκτώβρη του 1931, σε αυθόρμητη λαϊκή εξέγερση, γνωστή ως τα οκτωβριανά. Η εξέγερση στράφηκε ενάντια στην αποικιοκρατία. Παρά το γεγονός ότι το ΚΚΚ δε συμμετείχε επίσημα, μέλη του ΚΚΚ και της Κομμουνιστικής Νεολαίας Κύπρου συμμετέχουν ενεργά στην εξέγερση. Ανάμεσα στους νεκρούς της εξέγερση ήταν το μέλος τη ΚΝΚ Γιώργος Φιλής, ο οποίος μοίραζε προκηρύξεις στην Αμμόχωστο. Στις 23 Οκτωβρίου 1931 η Κ.Ε. του ΚΚΚ εξέδωσε διακήρυξη μέσα από την οποία χαρακτήρισε την εξέγερση αντιιμπεριαλιστική και κάλεσε εθνικιστές και κομμουνιστές σε ενιαίο μέτωπο για να απαλλαγεί η Κύπρος από τον αγγλικό ιμπεριαλισμό.
Η αντίδραση της αποικιοκρατίας ήταν άμεση καταστέλλοντας την εξέγερση. Επίσης για να «τιμωρήσει» το κυπριακό λαό προχώρησε σε εφαρμογή μέτρων όπως: η απαγόρευση συγκεντρώσεων πέραν των πέντε ατόμων, η απαγόρευση εκτύπωσης ή διανομής βιβλίων χωρίς τη γραπτή έγκριση του διοικητική κάθε επαρχίας, ο έλεγχος για το όσα γράφονται στις εφημερίδες και τα ταχυδρομικά δέματα, το δικαίωμα του στρατού και της αστυνομίας να συλλαμβάνει χωρίς οποιοδήποτε ένταλμα. Επίσης το ΚΚΚ και οι οργανώσεις του τέθηκαν εκτός νόμου. Οι ηγέτες του Κόμματος Χαράλαμπος Bατυλιώτης (Bάτης) και Κώστας Χριστοδουλίδης (Σκελέας) εξορίστηκαν εκτός Κύπρου. Εκατοντάδες στελέχη και μέλη του KKK ρίχτηκαν στις φυλακές, βασανίστηκαν άγρια ή εξορίστηκαν σε μακρινά χωριά του νησιού. Παρά τα κτυπήματα, ακόμη και σε συνθήκες παρανομίας το ΚΚΚ συνέχισε να κράτα ψηλά τη σημαία του αντιαποικιακού αγώνα για απαλλαγή της Κύπρου από τον βρετανικό ζυγό.
Η κατάσταση τη δεκαετία 1940 μέχρι το 1955:
H έκρηξη του B' Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει το KKK να δρα στην παρανομία. O μεγαλειώδης αντιφασιστικός πόλεμος των λαών δημιουργεί νέα δεδομένα. Στην Κύπρο χαλαρώνουν τα δικτατορικά μέτρα της Παλμεροκρατίας, αφού οι Βρετανοί δε θέλουν ιδιαίτερα προβλήματα στις αποικίες τους. Μέσα σ’ αυτές τις νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν το ΚΚΚ αποφασίζει να ιδρύσει ένα καινούργιο κόμμα που θα δρούσε στη νομιμότητα. Στις 14 του Απρίλη 1941 ιδρύεται το ΑΚΕΛ. Στην ιδρυτική του συνέλευση το Κόμμα αυτοκαθορίζεται ως «Δημοκρατικό, Aντιφασιστικό, Aντιχιτλερικό», δίνοντας από την πρώτη μέρα της ίδρυση του ξεκάθαρα ότι συντάσσεται με τις δυνάμεις που πολεμούν τον χιτλεροφασισμό. Παράλληλα το ΑΚΕΛ σύνδεσε τον αγώνα αυτόν με τον αντιαποικιακό αγώνα του κυπριακού λαού για αυτοδιάθεση – ένωση.
Αποκορύφωμα της αντιφασιστικής δράσης του AKEΛ υπήρξε η απόφαση της 16ης του Ιούνη 1943 με την οποία κάλεσε τα στελέχη και τα μέλη του να καταταγούν εθελοντικά στο στρατό και να πολεμήσουν «προς ενίσχυση του αγώνος δι' απελευθέρωσίν της Ελλάδος από την χιτλερική τυρρανίαν, απελευθέρωσίν των υπόδουλων χωρών και εξασφάλισίν του εθνικού, πολιτικού και κοινωνικού μέλλοντος της Νήσου». Μετά το τέλος του πολέμου, η Μεγάλη Βρετανία αθέτησε τις υποσχέσεις της για αποστράτευση των Κύπριων που συμμετείχαν στο Β’ ΠΠ και να δοθεί στον κυπριακό λαό το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, δείχνοντας ποιες ήταν οι πραγματικές της προθέσεις.
Εκτιμώντας την κατάσταση που επικρατούσε στο νησί, το ΑΚΕΛ έθεσε ως μορφή για τον αντιαποικιακό αγώνα του κυπριακού λαού τη μαζικο-πολιτκή πάλη. Τέθηκε επικεφαλής στην προσπάθεια να ξεσηκώσει και να καθοδηγήσει το λαό για τη λευτεριά της Κύπρου από τον αποικιακό ζυγό. Πραγματοποιεί συλλαλητήρια, διαδηλώσεις, απεργίες και κινητοποιήσεις ενάντια στο αποικιακό καθεστώς. Σε μια από τις αντιαποικιακές διαδηλώσεις που πραγματοποιήθηκε από τις Λαϊκές Οργανώσεις Λευκονοίκου, με την ευκαιρία των εορτασμών της 25ης Μαρτίου το 1945, η αποικιακή αστυνομία άνοιξε πυρ σκοτώνοντας τα μέλη του ΑΚΕΛ Ανδρόνικο Μιχαήλ και Ανδρέα Εξηντάρη και το μέλος της ΑΟΝ Μιχαλάκη Κουρτελλά.
Το Λαϊκό Κίνημα της Κύπρου, με επικεφαλής το ΑΚΕΛ ανέπτυξε πρωτοβουλίες και για διεθνοποίηση του κυπριακού. Προωθούσε την υπόθεση της Κύπρου μέσα από τη συμμετοχή αντιπροσώπων τους σε αποστολές στο εξωτερικό. Ενώ για πρώτη φόρα το 1949, υποβλήθηκε σε ένα διεθνή οργανισμό, στον ΟΗΕ, υπόμνημα με τίτλο «Η Κύπρος κατηγορεί τη Μεγάλη Βρετανία», μέσα από το οποίο απαιτούσαν την εθνική αποκατάσταση του κυπριακού λαού.
Ένοπλος Αγώνας 1955 – 1959:
Σε μια προσπάθεια να αναλάβει πλήρως την πρωτοβουλία των κινήσεων του αντιαποικιακού αγώνα η δεξιά, αλλά και να θέσει την Αριστερά στο περιθώριο, λαμβάνει τη λανθασμένη για τις συνθήκες της Κύπρου απόφαση για έναρξη ένοπλης μορφής πάλης. Έτσι το 1955 ξεκινά ο ένοπλος αγώνας της ΕΟΚΑ, με αρχηγό ένα φανατικό βασιλόφρονα, σοβινιστή και αντικομουνιστή, το Γεώργιο Γρίβα. Το ΑΚΕΛ από την πρώτη στιγμή, διαφώνησε με αυτή τη μορφή πάλης αφού μόνο αρνητικά αποτελέσματα θα είχε στον αγώνα του Κυπριακού Λαού. Η γεωγραφική θέση της Κύπρου ως νησί δεν ευνοούσε αυτή τη μορφή αγώνα. Αντίθετα το ΑΚΕΛ συνέχισε να θέτει επιτακτικά τη στροφή και συνέχιση του μαζικο-πολιτικού αγώνα με τη συμμετοχή του συνόλου του κυπριακού λαού.
Το ΑΚΕΛ παρά τη διαφωνία, συνέχισε να καλεί το λαό σε συμμετοχή σε μαζικές κινητοποιήσεις και συλλαλητήρια. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1955, σε διαδήλωση στη Λεμεσό δολοφονείται από Άγγλους στρατιώτες το μέλος της ΑΟΝ και του ΑΚΕΛ, Αντρέας Γεωργίου. Εκτός των κινητοποιήσεων η ΑΟΝ προχώρησε στην αποστολή διαβήματος προς τον κυβερνήτη της Κύπρου με το οποίο ζητούσε να «αφεθούν ελεύθεροι όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι», ενώ προχώρησε και στη συλλογή υπογραφών όπου απαιτούσε να «απονεμηθεί χάρις στον προσφάτως καταδικασθέντα εις θάνατον Μιχάλη Καραολή». Στην εκστρατεία της ΑΟΝ υπέγραψαν 1391 άτομα.
Η αντιαποικιακή δράση του λαϊκού κινήματος με επικεφαλής το ΑΚΕΛ, οδήγησε τους αποικιοκράτες να θέσουν εκτός νόμου το Κόμμα και τις οργανώσεις στις 14 Δεκεμβρίου 1955, ενώ συλλαμβάνεται σχεδόν όλη η ηγεσία του ΑΚΕΛ και του Λαϊκού Κινήματος. Οι Άγγλοι θεωρούσαν ότι το ΑΚΕΛ μπορούσε να οργανώσει το λαό και να επιτευχθεί ο στόχους της αυτοδιάθεσης. Χαρακτηριστική είναι η ανακοίνωση της αποικιακής κυβέρνησης, που μεταξύ άλλων αναφέρει ότι «οι κομμουνισταί είναι αυτοί οι οποίοι ανέπτυξαν ολόκληρο μηχανισμό αγώνος εναντίον της καθεστωτικής τάξεως, τας μαζικάς διαδηλώσεις, τας πολιτικάς απεργίας, την αναγαφή συνθημάτων, τη στασιαστική προπαγάνδα και τα υπερμεγέθη υπομνήματα».
Παρά τα κτυπήματα προς την Αριστερά, ακόμη και σε συνθήκες παρανομίας οι ΑΚΕΛιστές και οι ΑΚΕΛίστριες συνέχισαν με αποφασιστικότητα να κινητοποιούν το λαό σε μαζικές και μαχητικές διαδηλώσεις. Άλλη μια δολοφονία από στρατιώτες της αποικιοκρατίας ήταν του Αργυρού Νικόλα σε διαδήλωση στην Αμμόχωστο στις 14 Δεκεμβρίου 1957. Ακόμη και την περίοδο των πολιτικών δολοφονιών κατά στελεχών και μελών της Αριστεράς από φασίστες μασκοφόρους του Γρίβα, δεν απάντησαν με το ίδιο νόμισμα, αλλά καλούσαν το λαό σε μαζικές πολιτικές συγκεντρώσεις καταδίκης των δολοφονιών.
Η θέση του ΑΚΕΛ, ότι δε μπορούσε να διεξαχθεί ένοπλος αγώνας στις συνθήκες της Κύπρου, δικαιώθηκε όταν αυτή η μορφή αγώνα της ΕΟΚΑ - παρά τη θυσία και τον ηρωισμό μελών και στελεχών της - δεν πέτυχε και οδήγησε το Κυπριακό σε επικίνδυνα αδιέξοδα. Αδιέξοδα που οδήγησαν σε κουτσουρεμένη ανεξαρτησία που επέβαλαν οι συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου.
Το ΑΚΕΛ στο σχεδόν ένα αιώνα ζωής και δράσης του, αλλά και η Αριστερά, ποτέ δε θέλησε να θεωρείται ως η μοναδική δύναμη που πρωτοστάτησε στην αντιαποικιακή πάλη του Κυπριακού Λαού. Αντίθετα αναγνωρίζει ότι αγωνίστηκε στο σύνολο του ο λαός, ενώ δε μειώνει τη συμβολή σε αυτούς του αγώνες κανενός. Αναγνωρίζει και τιμά στο σύνολο του και σε όλες του τις φάσεις τον αντιαποικιακό αγώνα του λαού μας. Στο σχεδόν ένα αιώνα ζωής και δράσης του, το ΚΚΚ – ΑΚΕΛ, τιμούσε και εξακολουθεί να τιμά όσους έδωσαν τη ζωή τους για την ελευθερία της Κύπρου.
Χρίστος Μακρής
Μέλος Ε.Σ. ΕΔΟΝ
Επικεφαλής Μορφωτικού Γραφείου του Κ.Σ. της ΕΔΟΝ
[1] Συλλογική Έκδοση, Πολιτικές Αποφάσεις και Ψηφίσματα Συνεδρίων του Κουμμουνιστικού Κόμματος Κύπρου (ΚΚΚ) και του Ανορθωτικού Κόμματος Εργαζόμενου Λαού (ΑΚΕΛ), Έκδοση Κ.Ε. ΑΚΕΛ, Λευκωσία 2014, σ. 41
[2] Διακήρυξη Κ.Ε. ΚΚΚ για την εξέγερση των Οκτωβριανών, 23 Οκτωβρίου 1931
[3] ΑΟΝ – ΕΔΟΝ 60 Χρόνια Αγώνων και Θυσιών για ενωμένη πατρίδα, ειρήνη, σοσιαλισμό, Έκδοση Κεντρικού Συμβουλίου ΕΔΟΝ, Λευκωσία 2004, σ.197
[4] Στο ίδιο, σ.197