«Όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της οργανικής φύσης, έτσι ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας»1 – Φ. Ένγκελς (στον επικήδειο του Κ. Μαρξ)
Το έργο του Κάρολου Δαρβίνου και η εξελικτική θεωρία δεν ήταν προϊόν στιγμιαίας ανακάλυψης. Αντιθέτως, αποτελεί αποτέλεσμα συσσώρευσης και επεξεργασίας γνώσης και ασταμάτητης επιδίωξης της ανατροπής του παλιού με το νέο.
Αν πρέπει φυσικά να αναζητήσουμε το πρώτο ερέθισμα στην όλη πορεία του Δαρβίνου, ήταν αναμφίβολα η συμμετοχή του στην ερευνητική αποστολή του πλοίου Beagle το 1831. Όσα αποκόμισε στο πενταετές ερευνητικό ταξίδι, επέτρεψαν στον Δαρβίνο να έρθει σε επαφή με πρωτόγνωρα δεδομένα και να μαζέψει στοιχεία τα οποία μετέπειτα θα χρησιμοποιούσε ως βάση για την επαναστατική του θεωρία.
Άνοιξε το δρόμο για μια νέα μελέτη της ιστορίας μακριά από θεολογικές ερμηνείες που έθεταν τον άνθρωπο μέχρι τότε στο περιθώριο της ιστορίας, παθητικό υποκείμενο δοσμένο τυχαία σε μια υπερφυσική πορεία του κόσμου. Πλέον, ο άνθρωπος αποτελούσε προϊόν και ταυτόχρονα πρωταγωνιστή της ιστορίας. Η θεωρία της εξέλιξης, καταδείκνυε τη προέλευση των ειδών μέσω κοινών προγόνων και έριχνε άπλετο φως στη ξεχωριστή εξελικτική τους πορεία μέσω της φυσικής επιλογής. Έτσι, κάθε είδος ακολουθούσε βιολογικά τον δικό του δρόμο με βάση τα χαρακτηριστικά εκείνα που ευνοούσαν την προσαρμογή του στο συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον2.
Όπως όλα τα ζωντανά είδη στον πλανήτη, έτσι και ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τη φυσική επιλογή σαν εργαλείο εξέλιξης και προσαρμογής. Μπορούμε να δούμε αυτή την εξέλιξη στο βάθος χιλιετιών, αφού ο άνθρωπος σταδιακά ξεκίνησε να επενεργεί στις φυσικές συνθήκες γύρω του και αλλάζοντας τις, να επωφελείται και να αναπτύσσεται ο ίδιος. Βάζοντας σε κίνηση τις φυσικές του δυνάμεις σε χέρια, πόδια αλλά και μυαλό, ο άνθρωπος άρχισε πλέον να εξυπηρετεί τις ανάγκες του και να εκτελεί σκόπιμες δραστηριότητες, αντί ακούσιες πράξεις που προορίζονταν αποκλειστικά για την κάλυψη των βασικών αναγκών.
Δαρβινισμός και Μαρξισμός: Βίοι παράλληλοι
«Στο έργο του "Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου", ο Ένγκελς χρησιμοποίησε τις επιστημονικές ανακαλύψεις του Μαρξ και του Δαρβίνου για ν' αποδείξει ότι η γένεση του ανθρώπου και η γένεση της κοινωνίας είναι πράγματα αξεχώριστα, διαλεκτικά αλληλεπιδρούσες, πλευρές ενός και του αυτού προτσές»3 – Ι. Αντρέγιεφ
Συνεπακόλουθα, με δεδομένο το αντικείμενο του δαρβινισμού, αποτέλεσε μία από τις βασικές θεωρίες πάνω στις οποίες τεκμηριώθηκε επιστημονικά ο διαλεκτικός υλισμός και ο μαρξισμός στην ολότητα του. Όπως κατά τον Δαρβίνο, έτσι και κατά τον Μαρξ ο άνθρωπος δεν τοποθετείται στο ιστορικό περιθώριο των γεγονότων αλλά συνυπάρχει διαλεκτικά με τη φυσική ζωή και το περιβάλλον του.
Οι δύο μεγάλοι θεωρητικοί μπορεί ουδέποτε να γνωρίστηκαν προσωπικά ή να μην ταυτίζονταν απόλυτα ιδεολογικά -άλλωστε ο Δαρβίνος δήλωνε ότι κατέχει ελάχιστες γνώσεις περί πολιτικής οικονομίας4-, ωστόσο, έτρεφαν αμοιβαία εκτίμηση, αναγνωρίζοντας ο ένας το βαρυσήμαντο έργο του άλλου. Μάλιστα, ένα χρόνο μετά την κυκλοφορία της «Καταγωγής των Ειδών» του Δαρβίνου, ο Μαρξ απέστειλε γράμμα στον Ένγκελς, για να του εκφράσει τον αρχικό του θαυμασμό για το έργο του Άγγλου συγγραφέα:
«Παρότι το αναπτύσσει με το χοντροκομμένο εγγλέζικο τρόπο, αυτό το βιβλίο εμπεριέχει τη βάση της φυσικής ιστορίας από τη δική μας σκοπιά»5.
Εντρυφώντας περαιτέρω στη δαρβινική θεωρία την οποία αποδέκτηκαν ως επιστημονική βάση του έργου τους, οι Μαρξ και Ένγκελς αναζητούσαν την ειδοποιό διαφορά που ξεχώρισε τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα μέλη του ζωικού βασιλείου και του έδωσε τη δυνατότητα να παρεμβαίνει στο φυσικό του περιβάλλον, να προσαρμόζεται και να διαμορφώνει τη πορεία του αναλόγως των ιστορικών συνθηκών. Η απάντηση σε αυτό το κεφαλαιώδες, για το έργο τους, ήταν η εργασία.
Σε συνέπεια με όσα υποστήριζε ο Δαρβίνος για την εξέλιξη του ανθρώπου, ο Μαρξ με την επαναστατική του οξύτητα προχώρησε την ερμηνεία της ανθρώπινης ιστορίας ένα βήμα παρακάτω. Όπως υποστήριζε, η εργασία ήταν ο βασικός συντελεστής στην εξέλιξη του ανθρώπου αφού του επέτρεπε να αξιοποιεί τις φυσικές δυνάμεις του σώματους του και να τις βάζει σε κίνηση ούτως ώστε «να ιδιοποιηθεί τη φυσική ύλη με μία μορφή χρήσιμη για τη δική του ζωή. Επενεργώντας με την κίνηση αυτή πάνω στη φύση που βρίσκεται έξω απ’ αυτόν και αλλάζοντάς την, αλλάζει ταυτόχρονα και τη δική του φύση»6.
Από τους δύο κλασικής θεωρητικούς, ο Ένγκελς ήταν αυτός που ασχολήθηκε σε περισσότερο βάθος με την εξέλιξη του είδους μας και τη «μεταπήδηση» του από τον μακρινό μας πρόγονο, τον ανθρωπόμορφο πίθηκο, στη σύγχρονη αντίληψη που έχουμε γι’ αυτό. Όπως εξηγεί, μια σειρά αναγκών οδήγησαν τους προγόνους μας στο να διαμορφώσουν σταδιακά τη ζωή και το σώμα τους ανάλογα με τις επιταγές της εποχής. Το καθοριστικότερο σημείο σε αυτή την μακραίωνη πορεία, ήταν η απελευθέρωση των χεριών του ανθρώπου που μπορούσαν πλέον να χρησιμοποιηθούν για νέες ανάγκες όπως αυτή της εργασίας. Η εργασία με τη σειρά της, άνοιξε νέους δρόμους που απαιτούσαν εξυπηρέτηση των καινούργιων αναγκών. Όντας από τη φύση της κοινωνική δραστηριότητα, η ανάπτυξη της εργασίας έχριζε συνεργασίας και σύσφιξης δεσμών μεταξύ των ανθρώπων. Έτσι, οι πρόγονοι μας, οδηγούμενοι από την ανάγκη, άρχισαν να διαμορφώνουν στο μυαλό τους πρακτικές που θα ευνοούσαν την αλληλοβοήθεια, άρχισαν να αναπτύσσουν τη συνείδηση τους και φυσικά, άρχισαν να επικοινωνούν μεταξύ τους διαμορφώνοντας τις πρώτες μορφές λεκτικής επικοινωνίας. Η όλη αυτή εξελικτική διαδικασία, οδήγησε εν τέλει στην ανάπτυξη και τη βελτιστοποίηση όλων των αισθήσεων του ανθρώπου, ακόμη και της ίδιας της συνείδησης. Η εργασία λοιπόν, ήταν το βασικό γρανάζι στην ουσιαστική μετατροπή του ανθρώπου σε ενσυνείδητο και ενεργό ον. Ήταν ο πρωταρχικός όρος στη διαμόρφωση του και σε αυτό που ονόμασε ο Ένγκελς «εξανθρώπιση του πιθήκου»7.
Μπρος κινείται η ιστορία
«O Δαρβίνος έβαλε τέρμα στην αντίληψη ότι τα είδη των φυτών και των ζώων είναι τελείως ασύνδετα μεταξύ τους, τυχαία «δημιουργήματα από το θεό», αμετάβλητα, και τοποθέτησε για πρώτη φορά τη βιολογία σε ολότελα επιστημονικό έδαφος διαπιστώνοντας τη μεταβλητότητα των ειδών και τη διαδοχικότητα μεταξύ τους»8 - Β. Λένιν
Η ανάγνωση της ιστορίας από την ορθολογική και ανθρωποκεντρική της σκοπιά, είναι άλλη μια απόδειξη της αιώνιας κίνησης των πάντων. Γι’ αυτό, και είναι λογικό να ενοχλούνται από αυτήν όσοι θέλουν τον κόσμο στάσιμο ή όσοι μιλούν για το τέλος της ιστορίας9. Η ιστορία και ο τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας δεν αποτελούν το τελευταίο στάδιο ανάπτυξης. Προφανώς και δεν είναι το τέλος. Ο Μαρξ και ο Δαρβίνος απέδειξαν επιστημονικά ότι η αιώνια κίνηση της ιστορίας δεν μπορεί να σταματήσει. Μπορεί να υπάρξουν πρόσκαιρα πισωγυρίσματα και σκαμπανεβάσματα, αλλά η φύση και η ιστορία με πείσμα κινούνται μπροστά. Μαζί και η ανθρωπότητα.
_____________________________________________________________________________________
1 Ball, T., 1979. Marx and Darwin: A Reconsideration. Political Theory, 7(4).
2 Δαρβίνος, Κ., 1998. Η καταγωγή των ειδών. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών.
3 Αντρέγιεφ, Ί., 1987. Για το έργο του Ένγκελς: Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου. Σύγχρονη Εποχή.
4 Ένγκελς, Φ., 1984. Η διαλεκτική της φύσης. 10th ed. Σύγχρονη Εποχή.
5 Μαρξ, Κ. και Ένγκελς, Φ., 2019. Αλληλογραφία για Το Κεφάλαιο – Τόμος Α΄. Σύγχρονη Εποχή.
6 Μαρξ, Κ., 1976. Το Κεφάλαιο (Τόμος Ι). 1st ed. Σύγχρονη Εποχή.
7 Ένγκελς, Φ., 1987. Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου. Σύγχρονη Εποχή.
8 Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, 1990. Ιστορία των Νέων Χρόνων. Σύγχρονη Εποχή.
9 Φουκουγιάμα, Φ., 1992. Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος. Λιβάνης.
Στυλιανός Ιωάννου
Τ. Ο. Νέων Εργαζομένων ΕΔΟΝ Ανατολικής Λεμεσού
17 Ιουνίου 2021