Ζούμε σε μια εποχή που η επιτυχία παρουσιάζεται ως ατομικό κατόρθωμα. «Αν δουλέψεις σκληρά, αν προσπαθήσεις αρκετά, τίποτα δεν μπορεί να σε σταματήσει». Αυτή η αντίληψή διαποτίζει κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής, από τη διαφήμιση μέχρι την αγορά εργασίας και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ο καπιταλισμός δεν παρουσιάζεται ποτέ ως ένα σύστημα εκμετάλλευσης. Αντίθετα, προβάλλει την εικόνα μιας «ανοιχτής» κοινωνίας, ένα σύστημα ελεύθερων επιλογών και ευκαιριών, όπου όλοι -ανεξαρτήτως φύλου, τάξης ή εθνικότητας- μπορούν να πετύχουν, αρκεί να «δουλέψουν σκληρά».
Οι γυναίκες δεν εξαιρούνται από αυτή την αφήγηση. Αντίθετα, έχουν μετατραπεί στο νέο “success story” του συστήματος. Η εικόνα της «ισχυρής γυναίκας» που σπάει τα στερεότυπα, που γίνεται CEO, επιχειρηματίας, που δεν αφήνει κανέναν να την εμποδίσει, κυριαρχεί στο δημόσιο λόγο. Ονομάστηκε girlboss, έγινε μόδα, έγινε εμπόρευμα, έγινε το νέο προσωπείο του «προοδευτικού» καπιταλισμού.
…και εδώ βρίσκεται η μεγάλη απάτη
Για να διατηρήσει την κοινωνική σταθερότητα, η άρχουσα τάξη δεν απορρίπτει πάντα τα κινήματα που τη θέτουν υπό αμφισβήτηση. Αντίθετα, επιδιώκει να τα αποδυναμώνει και να τα ενσωματώνει, διατηρώντας τον έλεγχο. Ο καπιταλισμός μπορεί να προσαρμοστεί και να απορροφήσει επιφανειακές αλλαγές, αρκεί να μην θίγονται οι θεμελιώδεις δομές του.
Εκτός από την αφομοίωση των κινημάτων, τα μετατρέπει και σε εμπορεύματα. Μπλουζάκια με συνθήματα “girl power”, διαφημίσεις πολυεθνικών με «δυνατές» γυναίκες, βιβλία αυτοβελτίωσης που διακηρύσσουν πως «όλα εξαρτώνται από τη θέλησή σου». Ο καπιταλισμός αξιοποιεί κάθε εργαλείο για να προωθεί έναν «φεμινισμό» που δεν απειλεί τις σχέσεις παραγωγής αλλά κατευνάζει τις σύγχρονες διεκδικήσεις των γυναικών.
Έτσι, η ενδυνάμωση που προωθείται σήμερα μέσα από το αφήγημα του girlboss δεν αμφισβητεί τη ρίζα της καταπίεσης αλλά λειτουργεί ως ένας μηχανισμός αποπροσανατολισμού. Μετατρέπει τη συλλογική πάλη σε ατομική ανέλιξη μέσα σε ένα αμετάβλητο, εκμεταλλευτικό σύστημα. Στο όνομα μιας υποσχόμενης απελευθέρωσης, η γυναίκα καταλήγει να εργάζεται, να παράγει και τελικά να καταπιέζεται περισσότερο.
Η άνοδος μεμονωμένων γυναικών δεν συνεπάγεται την απελευθέρωση των υπόλοιπων. Το γεγονός ότι κάποιες διαπερνούν το «γυάλινο ταβάνι» δεν αναιρεί ότι οι περισσότερες εξακολουθούν να εργάζονται σε χαμηλόμισθες θέσεις, να επωμίζονται τη φροντίδα του σπιτιού, να απολύονται λόγω εγκυμοσύνης, να υφίστανται σεξουαλική παρενόχληση.
Η καταπίεση ως αναγκαιότητα του Συστήματος
Η καταπίεση της γυναίκας δεν είναι ούτε αιώνια, ούτε φυσική. Δεν αποτελεί αποτέλεσμα κάποιας αμετάβλητης ανθρώπινης φύσης αλλά μια κοινωνική συνθήκη που διαμορφώθηκε ιστορικά. Η θέση της γυναίκας ως υποδεέστερη παγιώθηκε με την εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας, τη διάσπαση της κοινωνίας σε τάξεις και την ανάγκη του συστήματος να διασφαλίσει την κληρονομική μεταβίβαση της περιουσίας.
Η υποταγή της γυναίκας δεν ήταν ποτέ τυχαία. Ο καπιταλισμός, όπως κάθε εκμεταλλευτικό σύστημα πριν από αυτόν, χρειάζεται την καταπίεση για να διασφαλίσει τη συνέχιση της κυριαρχίας του. Για να διατηρηθεί η ταξική δομή, η γυναίκα περιορίστηκε στη φροντιστική και οικιακή εργασία η οποία παραμένει αόρατη, απλήρωτη και αυτονόητη. Έτσι, η αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης συνεχίζεται απρόσκοπτα, χωρίς επιπλέον κόστος για το κεφάλαιο.
Με τη μαζική είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας, ο ρόλος τους στο σπίτι δεν αναθεωρήθηκε. Η γυναίκα δεν απέκτησε ελευθερία, απλώς κλήθηκε να χωρέσει σε δύο ρόλους ταυτόχρονα: εργαζόμενη και νοικοκυρά, παραγωγική και αναλώσιμη, επιτυχημένη και «καλή μητέρα». Το σύστημα τις χρειάζεται ευέλικτες, ικανές και πρόθυμες να εναλλάσσονται μεταξύ εργασίας και οικογένειας.
Και κάπου εδώ έρχεται το αφήγημα του girlboss να λειτουργήσει ως άλλοθι. Δεν υπάρχει κανένα ρήγμα στο σύστημα, καμία πραγματική αλλαγή στη θέση της γυναίκας - μόνο ένα καινούριο περιτύλιγμα στην ίδια εκμετάλλευση. Η ατομική ανέλιξη μεμονωμένων γυναικών παρουσιάζεται ως «νίκη» για όλες, αποσιωπώντας πως οι ταξικές και έμφυλες ανισότητες παραμένουν αναλλοίωτες.
Ο καπιταλισμός δεν έχει κανένα πρόβλημα να δει μια γυναίκα CEO, αρκεί να συνεχίσουν να υπάρχουν χιλιάδες γυναίκες που θα δουλεύουν κάτω από αυτή για πενιχρούς μισθούς, να αναπαράγεται η φτώχεια και η ανισότητα.
Ο δρόμος για τη γυναικεία απελευθέρωση
Η γυναικεία απελευθέρωση είναι μια διαδικασία που απαιτεί ρήξεις, συλλογική οργάνωση και ανατροπή των κοινωνικών και οικονομικών δομών που αναπαράγουν την καταπίεση. Το πρώτο βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η κατανόηση της καταπίεσης, όχι ως ένα σύνολο ατομικών εμποδίων αλλά ως συστημικό φαινόμενο που εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα. Οι γυναίκες δεν υφίστανται διακρίσεις λόγω «παρωχημένων αντιλήψεων» αλλά επειδή το σύστημα κερδίζει από την εκμετάλλευση τους.
Η απάντηση σε αυτήν την πραγματικότητα δεν μπορεί να είναι η ατομική ανέλιξη ή η ένταξη περισσότερων γυναικών σε θέσεις εξουσίας. Η πραγματική αλλαγή απαιτεί τη σύγκρουση και την ανατροπή με το υπάρχον οικονομικό μοντέλο. Ο δρόμος για τη γυναικεία απελευθέρωση περνά μέσα από την οργάνωση στους χώρους εργασίας και την ανάπτυξη ταξικής συνείδησης.
Η απελευθέρωση δεν χαρίζεται, δεν κατακτιέται ατομικά, ούτε είναι ένας αγώνας «ενσωμάτωσης». Είναι η συλλογική, αδιάκοπη μάχη για μια κοινωνία που η εργασία, η γνώση και η φροντίδα δεν θα καθορίζονται από το κέρδος αλλά από τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων. Αυτή η μάχη δεν είναι απλώς γυναικείο ζήτημα, είναι υπόθεση ολόκληρης της εργατικής τάξης.
Ζήνα Παπαχριστοφόρου
Μέλος Κεντρικού Γραφείου Ισότητας και Ισοτιμίας ΕΔΟΝ
