Οι Μαρξ και Ένγκελς, στηριζόμενοι στην βαθιά μελέτη της ιστορικής πορείας της ανθρώπινης κοινωνίας και σε όλα τα μέχρι τότε επιτεύγματα της πνευματικής παραγωγής της ανθρωπότητας θεμελιώνουν για πρώτη φορά την υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Ιστορικός υλισμός είναι στην ουσία η εφαρμογή του διαλεκτικού υλισμού στην ιστορική εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Μελετά δηλαδή την εξέλιξη της κοινωνία ως μια συνεχή κίνηση περάσματος από κατώτερα κοινωνικά συστήματα σε ανώτερα. Ο ιστορικός υλισμός σαν επιστημονικό εργαλείο δε μελετά ξεχωριστά κοινωνικά φαινόμενα αλλά το γενικό τρόπο συγκρότησης και εξέλιξης της κοινωνίας.
Πρίν τον Μάρξ οι φιλόσοφοι θεωρούσαν ότι την κοινωνία μπορεί κανείς να την εξηγήσει μελετώντας τα άτομα, τις σκέψεις, τα αισθήματα και τα ιδανικά τους, όπως επίσης είχαν την αντίληψη ότι υπάρχει μια υπερφυσική δύναμη που καθορίζει τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Αντίστοιχα κινητήρας της ιστορίας βάση των πιο πάνω, πιστεύετο ότι ήταν ή μια ανώτερη υπερφυσική δύναμη, ή οι σημαντικές προσωπικότητες που τύχαινε να ζήσουν σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους. Ο ιστορικός υλισμός σε αντίθεση με τέτοιες αντιλήψεις, έθεσε τις βάσεις για να επικεντρωθεί η επιστημονική προσοχή στο σύνολο των σχέσεων που διαμορφώνονται ανάμεσα στους ανθρώπους βάσει της υλικής παραγωγής.
Για να χαρακτηριστεί η οποιαδήποτε κοινωνία πρέπει πρώτα να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο πραγματοποιείται η αναπαραγωγή της , δηλαδή ο τρόπος παραγωγής των υλικών όρων για την επιβίωση και την αναπαραγωγή των ανθρώπων ή αλλιώς η οικονομική της βάση. Οι νόμοι της εξέλιξης της κοινωνίας όπως και οι νόμοι της φύσης είναι αντικειμενικοί και δρούν ανεξάρτητα από τα συνείδηση των ανθρώπων. Ο Μάρξ και ο Έγκελς κατάφεραν να αποδείξουν ότι οι νόμοι της κοινωνικής εξέλιξης δεν ανάγονται στους νόμους της φύσης ή τους νόμους της πνευματικής δραστηριότητας. Η αναγνώριση λοιπόν των αντικειμενικών νόμων που κατευθύνουν τη κίνηση της ιστορίας, είναι και ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της υλιστικής αντίληψης για την ιστορία.
Οι θεμελιωτές του μαρξισμού εξηγώντας σε γενικές γραμμές την υλιστική αντίληψη της ιστορίας έγραψαν «Η αντίληψη αυτή της ιστορίας συνίσταται στο εξής: Ξεκινώντας από τη παραγωγή της καθημερινής ζωής, να εξετάζουμε το πραγματικό προτσές της παραγωγής και να κατανοούμε την μορφή των σχέσεων που συνδέονται με το δοσμένο τρόπο παραγωγής και που τις γεννάει ο τρόπος αυτος, δηλαδή, την κοινωνία στις διάφορες βαθμίδες της – σαν βάση ολόκληρης της ιστορίας. Στη συνέχεια, είναι απαραίτητο να απεικονίσουμε τη δραστηριότητα της κοινωνικής ζωής, επίσης να εξηγήσουμε τα διάφορα θεωρητικά επιτεύγματα και τις μορφές της συνείδησης, τη θρησκεία, τη φιλοσοφία, την ηθική κλπ και να παρακολουθήσουμε το προτσές της εμφάνισης τους πάνω στη βάση αυτή, πράγμα, χάρη στο οποίο μπορούμε τελικά να απεικονίσουμε το προτσές στο σύνολο του».
Ο Έγκελς προχωρόντας ένα βήμα πέρα από τη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη του πιθήκου σε άνθρωπο, ολοκλήρωσε την θεωρία του για την εμφάνιση και εξέλιξη του ανθρωπου. Το είδος των πιθήκων που βρέθηκε στα δάση, που δεν είχε το συνηθισμένο τύπο προσαρμογής των ζώων στο περιβάλλον, κατάφερε να επιβιώσει από την ανελέητη φυσικη επιλογή. Αυτοί οι πίθηκοι όταν βρέθηκαν στο έδαφος σταμάτησαν να ζούν μόνο με καρπούς αλλά πέρασαν στο κυνήγι ζώων. Η επιτυχία του κυνηγιού διασφαλιζόταν μόνο αν γινόταν συλλογικά και με τη χρήση ειδικών εργαλείων. Το τακτικό κυνήγι απαιτούσε και τακτική παραγωγή εργαλείων, που με τη σειρά του γέννησε την ανάγκη κατασκευής άλλων εργαλείων για την κατασκευή τέτοιων όπλων. Με αυτή την παραγωγή των πρωτόγονων εργαλείων χαράκτηκε και η ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας και ήταν αυτή που εξασφάλισε τη δυνατότητα στους πρόγονους μας να επιζήσουν. Πέρα από την επιβίωση όμως, χάρη στη κοινωνική παραγωγή πέρασαν σε ψηλότερη βαθμίδα ανάπτυξης, έγιναν λογικά οντα, δυνατά να υποτάξουν τη φύση. Με την υλική παραγωγή εμφανίζεται και η γλώσσα που γίνεται μέσο μετάδοσης της πείρας που συσσωρεύεται. Ο Μάρξ και ο Έγκελς χαρακτηρίζοντας τις ουσιαστικές πλευρές της εμφάνισης των ανθρώπων τόνισαν ότι η πρώτη ιστορική πράξη των ατόμων χάρη στην οποία ξεχωρίζουν από τα ζώα, δεν είναι ότι σκέφτονται αλλα ότι αρχίζουν να παράγουν τα απαραίτητα μέσα για τη ζωή τους.